Yéqinqi on yil ichide merkiziy asiyani némiler kütmekte?
2018.02.26

Ammiwi axbarat wasitiliride merkiziy asiyaning yéqinqi on yil ichidiki weziyiti heqqide maqaliler élan qilinmaqta. Ularda merkiziy asiya, shu jümlidin sabiq sowét ottura asiya jumhuriyetlirining xitay bilen bolghan iqtisadiy munasiwetliri heqqidimu munaziriler orun alghan.
19-Féwral küni qirghizistanning “Kaktakto” analitikiliq torida élan qilin'ghan “Merkiziy asiyani acharchiliq we su mesilisi kütüwatidu” namliq maqalide éytilishiche, qazaqistanda fridrix ébért namidiki fondning qollap-quwwetlishi bilen qazaqistan prézidénti kutupxanisining mutexessisliri merkiziy asiya memliketlirining yéqinqi on yil ichidiki tereqqiyati heqqide chong kölemlik tetqiqatini élan qilghan. Mutexessislerning qarishiche, bu rayonda mushu yillar ichide iqtisadiy chüshkünlükler, ammiwi köchüshler we radikalliq heriketlirining yüz bérishi kütülmektiken. Meshhur amérikiliq tetqiqatchi fukuyaminning 2016-yildiki tekitlishige qarighanda, merkiziy asiyada chong iqtisadiy burulush yüz béridu.
Maqalide, xitayning merkiziy asiya döletlirige bolghan iqtisadiy tesirining téximu küchiyidighanliqi, xitayning quruqluq yolliri arqiliq yawropa bazarlirigha qaritilghan istratégiyelik pilanlirini yipek yoli iqtisadiy belwéghi layihesi da'iriside emelge ashurushni közlewatqanliqi éytilghan. Xitayning merkiziy asiya, shu jümlidin sabiq sowét ottura asiya jumhuriyetlirining iqtisadigha séliwatqan keng kölemdiki mebleghlirining “Bir belwagh, bir yol” iqtisadiy istratégiyesi asasida emelge éshiwatqanliqi heqqide köpligen maqalilerning élan qilin'ghanliqi melum. Yuqirida atalghan maqalide bir nechche yillar mabeynide bu rayonda yaponiye we hindistan rolining aktiplashqanliqi, buningdin tashqiri bir qanche iqtisadiy émbargolarni bashtin kechürgen iranningmu bu rayon'gha bolghan qiziqishining yéqin arida ösüdighanliqi ilgiri sürülgen.
“Qazaqistanning birinchi prézidénti fondi” yénidiki dunya iqtisadi we siyasiti institutining yawro-asiya tetqiqatliri programmisining bashliqi ruslan hézimof ependining tekitlishiche, hazir merkiziy asiyada uning tashqi oyunchilirining aktiplashqanliqi bayqiliwatqan bolup, bu bir nechche amillarda körülmektiken.
Ruslan hézimof bu heqte toxtilip, mundaq dédi: “Birinchi nöwette amérika qoshma shtatliri özining afghanistandiki mewqesini özgertip, shu munasiwet bilen özining merkiziy asiyagha bolghan munasiwitige chong diqqet bölmekte. Merkiziy asiya memliketlirining shuninggha oxshash mewqeliri yaponiye we hindistan bilenmu saqlanmaqta. Yeni, yaponiye we hindistanningmu bu rayon'gha bolghan menpe'eti ösmekte. Bolupmu, bu hindistanning shangxey hemkarliq teshkilatigha kirish mesiliside yarqin ipadilenmekte. Iran'gha kelsek, uninggha élan qilin'ghan xelq'ara émbargolar élip tashlan'ghandin kéyin, iranmu merkiziy asiyadiki weziyetke aktip kirishishke bashlidi. Emma bu yerde chong mesile bar. Iranning bu rayondiki weziyetke qatnishishi xitay teripidin toxtitilip turmaqta. Xitay yene hindistanningmu shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolushigha qet'iy qarshi chiqmaqta”.
Ruslan hézimof ependining éytishiche, ötken heptide hindistan, yaponiye, amérika we awstraliye wekilliri uchriship, xitayning “Bir belwagh, bir yol” programmisigha qarshi bir yipek yol layihisini ishlep chiqishqa kélishken. Mezkur uchrishish da'iriside amérika we awstraliye rehberliri uchriship, bu mesilini tepsiliy muzakire qilmaqchi. Ruslan hézimofning qarishiche, bashqa chong memliketler, bolupmu xitayning yawro-asiyadiki, shu jümlidin merkiziy asiyadiki tesir da'irisining küchiyiwatqanliqidin bek endishe qiliwatmaqtiken.
“Merkiziy asiyani acharchiliq we su mesilisi kütüwatidu” namliq maqalidiki melumatlargha qarighanda, merkiziy asiya memliketliri sana'itining tereqqiyatigha ularning bügünki iqtisadiy tereqqiyatining kölimi, téxnologiyelik qalaqliqi, kona süpetsiz memuriy-bashqurush uslubi tosalghuluq qilmaqtiken. Buninggha, sheher we yéza ahalisining turmush derijisining bir xil emesliki seweb bolmaqta. Buningdin bashqa yene yéqinqi on yil ichide asasliqi tajikistan we özbékistandin rusiyege ishlesh üchün ketkenlerning öz yurtlirigha qaytip kélishi bilen merkiziy asiya xelqining nopusi 80-84 milyon'ghiche yétip, yer we su menbelirining qisliqi téximu küchiyidighanliqi kütülmekte.
Siyasetshunas qehriman ghojamberdi ependining pikriche, yéqinqi on yil ichide merkiziy asiyada asasliqi ékologiyelik paji'e yüz bérish aldida turuwatqan bolup, bolupmu qazaqistandiki aral déngizi we balqash kölining teqdiri bu rayondiki hawaning buzulushigha, su qisliqining küchiyishige élip kélishi mumkin iken. Qehriman ghojamberdi bashqimu xewplerning mewjut ikenlikige toxtilip, mundaq dédi: “Ikkinchi, ottura asiya döletliridiki öz'ara iqtisadiy tengpungsizliq. Üchinchi, ottura asiya, asasen özbékistanda ahale nopusining köpiyishidin kélip chiqqan ishsizliq we muhajiret mesilisi. Yene bir xewp xitayning ottura asiyadiki siyasitidin kélip chiqiwatqan chong tehdit”.
“365 Info qazaqistan” agéntliqida bérilgen roman iwanofning “Dora qutisi: merkiziy asiyani néme kütüwatidu?” namliq maqaliside éytilishiche, merkiziy asiyaning qandaqtur bir “Xelipilikke” aylinip kétish we su hem énérgiye sewebliri bilen hetta qoralliq toqunushlarning yüz bérishi texmin qilinmaqtiken. Ilgiri, mesilen, bolupmu qirghizistan we özbékistan otturisidiki chégra rayonlirida oq étishishlar yüz bérip, buning aqiwitidin bir nechche adem zerdab chekken idi.
Qehriman ghojamberdi sabiq sowét ottura asiya döletliri üchün nöwettiki xewp qatarida afghanistandiki weziyetni közde tutti. U üch ottura asiya memlikitining afghanistan bilen chégridash ikenlikini, hazir afghanistandiki muqimsizliq buzuluwatqan bir peytte bu yerdiki radikal küchlerning ottura asiyagha singip kétish mumkinlikini, shuning üchün buning aldini élishning muhimliqini ilgiri sürdi. U yene xitayningmu bu weziyetning Uyghur élige tesir qilish mumkinlikidin ensirewatqanliqini bildürdi.