Yéngi prézidént özbékistan'gha yéngi özgirish élip kélelemdu?

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2016.12.27
shewket-mirzayef-305.jpg Özbékistanning yéngi prézidénti shawket mirziyéyéf.
wikipedia.org

Özbékistan prézidéntliqigha shawket mirziyéyéf saylan'ghandin buyan, memliketning bolupmu qoshna ottura asiya jumhuriyetliri bilen bolidighan munasiwetlirining qandaq yönilishte dawam qilidighanliqi heqqide ammiwi axbarat wasitiliride her xil mezmunda qarashlar otturigha qoyulmaqta. Emdi 24-dékabirda qirghizistan prézidénti almazbék atambayéfning özbékistan'gha qilghan ish sepiri qandaq netijilerni élip kélidu? özbékistanning “Sputnik” axbarat agéntliqining 23-dékabirdiki melumatlirigha qarighanda, özbékistan milliy uniwérsitétining mutexessisi rawshan nazarof bu seperni ikki dölet otturisidiki talash-tartishlarni hel qilidighan chong burulush dep qarisa, qirghizistanning “Qir tag” agéntliqi siyasetshunas émil jurayéfning sözlirige asaslinip, qirghizistanning bu seperdin ikki aridiki chégra mesililirining ijabiy hel qilinidighanliqigha ümid bilen qaraydighanliqini xewer qilghan.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan siyasetshunas qehriman ghojamberdi hazirqi özbékistan prézidénti shawket mirziyéyéfning saylam aldidiki nutqigha tayinip, özbékistanda birinchi bolup uning iqtisadida özgirish yüz béridighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Özbékistan ottura asiya jumhuriyetliri ichide bazar, yeni nerq iqtisadigha köchüshte eng arqida qalghan dölet. Mushu yönilishte özgirish bolidu. Ikkinchidin, özbékistan qoshnilar bilen yaxshi qoshnidarchiliq munasiwetler ornitishqa belge berdi. Özbékistan bilen qirghizistan öz-ara soda-sétiqni mushu bir yilning ichide ikki-üch hesse köpeytish mesilisini otturigha qoydi. Shuninggha oxshashla özbékistanning hökümet re'isining mu'awini tajikistan'gha mushu heptining otturilirida baridu. U yerdimu iqtisadiy mesile we öz-ara dölet munasiwiti qaralmaqchi”.

Q. Ghojamberdi qazaqistan we özbékistan otturisida ilgirimu yaxshi munasiwetler bolup, ularning yenimu dawam qiliwatqanliqini, ular arisida ottura asiyada lidérliqni talishish ishliri bolghan bolsimu, lékin özbékistan iqtisadi arqida qalghanliqtin, bu mesilide öz mewqesini yéterlik körsitelmigenlikini tekitlidi. U özbékistanning barliq ottura asiya memliketliri bilen yaxshi munasiwetlerning ornitilidighanliqini ümid qilidighanliqini bildürdi.

Kirow namidiki qazaq milliy uniwérsitétining proféssori shéripjan nadirof axirqi üch ay ichide qazaqistan bilen özbékistan otturisidiki iqtisadiy munasiwetlerning özgirishke bashlighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Ularning jughrapiyilik ornini alidighan bolsaq, özbékistan qazaqistansiz dunyawi iqtisadiy baghlinishi nahayiti éghir bolidu. Özbékistan 70-80 pirsent iqtisadi paydisini shu qazaqistan zémini arqiliq ötküzidu. Ikkinchidin, su menbeliri. Üchinchi mesile, qazaqistan bilen özbékistan bir-birining mumkinchilikliridin paydilanmay, her ikkisi ziyan tartti. Méning pikrimche, kélechekte ularning munasiwiti téximu yaxshilinip, özbékistanning yawro'asiya iqtisadiy ittipaqining ezasi bolidighinigha közüm yétidu”.

Sh. Nadirofning pikriche, özbékistan we qazaqistan otturisidiki iqtisadiy, soda-sétiq, medeniy alaqiler téximu yaxshilinip, öz-ara bérip-kélish resmiyetlirini öteshmu yéniklenmekchi.

Melumki, özbékistanda yashawatqan milletler ichide Uyghurlarmu bolup, ular, axirqi, yeni ötken esirning 90-yilliridiki resmiy melumatlargha qarighanda, 30 mingdin ashidu. Siyasetshunas q. Ghojamberdining éytishiche, 50-yillirighiche özbékistan paytexti tashkent shehiri Uyghurlarning medeniy merkizi bolup, ottura asiya uniwérsitétida Uyghur fakultéti mewjut bolghan, Uyghur tilida gézit-zhurnallar, kitablar neshr qilinip turghan idi. Q. Ghojamberdi qazaqistanning köpligen Uyghur yashlirining özbékistanning aliy we ottura-kespiy oqush orunlirida bilim tehsil qilghanliqini éytip, mundaq dédi: “Ming epsuski, ötken esirning 90-yillirigha kelgende Uyghurlarning medeniy ma'aripi qalmidi. Kéyinki 15-20 yil ichide mushundaq chüshkünlük yüz berdi. Uyghurlargha öz kimlikini saqlash yönilishide imkan échilidu. Amma ma'arip we medeniyette milliy mesilisige munasiwetlik mexsus qanunlar bolushi kérek. Bular qobul qilinsa yaxshi bolidu. Ikkinchi, özbékistan Uyghurlirining aktip pa'aliyitige baghliq”.

Q. Ghojamberdi bu mesilide bolupmu özbékistan Uyghur ziyaliylirining Uyghur tilida gézit-zhurnal, kitab neshr qilish, Uyghur naxsha-ussul ansambilini, Uyghur tilidiki radi'o anglitishlirini tiklesh oxshash ishlarda aktip pa'aliyet élip bérish zörürlükini tekitlidi.

Ziyaritimizni qobul qilghan yazghuchi abduxaliq mahmudof yuqirida atalghan radiyoda 1974-yildin 1980-yilghiche ishligenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Bizning bashliqimiz radiyo komitétining mu'awini xélem xudaberdiyéf, bizning rédaksiyening bashliqi exmetjan yaqupof idi. Uning qéshida Uyghur ansambili bar idi. Hazir radiyo yoq, ansambil bolsa, tarqap ketti. U yerde yazghuchilardin séyitjan séyitishéf, yehya tahirof, hésamidin islamof we bashqilar bar idi”.

Perghane uchur torida körsitilishiche, bezi xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatliri shawket mirziyéyiftin islam kerimof dewridiki kishilik hoquq we démokratiyege xilap siyasiy yönilishtin waz kéchishni telep qilmaqta. Yéqinda, shtabi nyuyorktiki kishilik hoquqni közitish teshkilati prézidént shawket mirziyéyifning siyasiy jinayetchilerni azad qilishi, b d t kishilik hoquq organliri bilen hemkarlishishi, diniy erkinlik, metbu'at we söz erkinlikige kapaletlik qilishi we bashqilarni telep qilghan idi.

Emma hazirghiche mirzayéf özining islahat élip baridighan yaki barmaydighanliqi heqqide ipade bildürmigen.

Uyghur ziyaliyliridin qehriman xojamberdi we bashqilar prézidént shawket mirziyiyéfning özbékistandiki Uyghurlarningmu Uyghurlarning Uyghur rayonida duch kéliwatqan siyasiy, ijtima'iy, iqtisadiy we medeniyet mesililirige qarita inkas qayturushi, Uyghurlarning chet'ellerde échiliwatqan türlük siyasiy, ammiwi yighinlirigha qatnishish we bashqa kishilik hem milliy hoquqlirini qoghdash pa'aliyetlirige yol qoyushini ümid qilidighanliqini bildürüshti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.