Ewliyaning düshmini

Perhat tursun méning bilishimche Uyghurda nopuzgha “Xoshyaqmas” pikirliri bilen tonulghan bir shexs, bash egmes öktichi ziyaliy idi. Uning xitayni bi'aram qilghanliqi sewebtin bir qanche qétim soraq qilin'ghanliqidin bashqa etrapidiki kishilerni bi'aram qilidighan pikrining dangqinimu köp anglighanidim. Shu sewebtinmikin uning eserliri Uyghurche metbu'atlarda köpinche chüshinilmey, élan qilinmay nöwet kütüp turup qalattiken. Bu bizarliqning yuqiri chéki elwette. Yeklesh, cheklesh we tehditler shu halgha yetkenki, perhat tursun 6 yil xitayda sersan bolghanidi.

Men perhat tursunning ‍u qeder düshmenlik bolup kétishidiki sewebke bir qanche qétim shahit bolghanidim. Bolupmu “Ré'alliqtiki ewliya” dégen kitab chiqqanda perhatning pikri seweblik peyda bolghan bi'aramliq, bizarliq we naraziliqni tunji qétim kördüm. U kitabta ewliya déyilgen kishi qurbanjan turek bolup shu yillarda meshhur bolghan, dindar körünidighan bir qabil séhirger idi. Qurbanjan adil hoshurning senshiya boghuzidin ötüshi üchün i'ane yighish, re'islerning sorunida karamet körsitish, késellerni “Dawalash” qatarliq ishlar bilen meshghul bolup tonulghan, merhum yazghuchi exet turdining teripige érishken, Uyghur jem'iyitide taza ‍alqishliniwatqan bir shexs idi. Perhat tursun del mushu kishini özi achqan kitabxanida tarixtiki “Ewliya” ap'aq xojagha oxshatti. Bolupmu qurbanjanning xitay kompartiyesining uzun yillar Uyghur élini basturush bilen hiligerlikni birleshtürüp idare qilghan sékrétari wang énmawning béshini uwlap dawalap turghan körünüshini körsitip turup mesxire qildi.

Perhat tursun etrapqa yighilghan kishilerge tarixtiki ewliyaliqni yéshish üchün awwal ewliya dégen uqumgha chüshenche berdi. Andin ap'aq xojaning qilmishlirini chüshendürüsh üchün gepni uning xiyanetlik hayatini qelemge alghan muhemmet sadiq qeshqerining “Tezkire'i ezizan” din bashlidi. Ap'aq xoja weten'ge bashlap kelgen, Uyghurning munqerzlik qismitige tunji sewebkar bolghan ghaldan qonteyji bilen 1949-yildin kéyinki tajawuzchi kattiwash, Uyghurning ming yilliq medeniyet hayatini özgertishke, weyran qilishqa zoruqqan, Uyghurche en'enilerni astin üstün qilghan wang énmawni sélishturma qildi. Axirida meyli tarixtiki ewliyalar bolsun, yaki ré'alliqtiki ewliya bolsun Uyghurgha wapa qilmighanliqini, ewlya dégen uqumgha ishinip hayatini dogha tikken kishilerning, özini ewliya sanap selle oruwalghan séhirigerlerge egeshken milletning xeyrlik netijige érishelmeydighanliqini yekünlidi. Bu chüshenchilerni anglap turghan bireylen posuqqide “Sizning qurbanjan turekte birer öchingiz barmidi?” dep sorap qaldi. Perhat tursun shu'an manga “Qarang bu nadanliqni” dégendek leppide bir qarap qoyup néri kétip bulunggha bérip olturdi.

Kitabxanigha “Ré'alliqtiki ewliya” ni kötürüp kirgen kishimu, perhat tursunning etrapigha yighilghan kishilermu birer qur qizirip tatirip taliship baqti, emma uning pakitliq sözliri aldida ya qurbanjanning ewliya emeslikini ten alalmay, ya alliqachan tiklep bolghan ewliyasini téximu püwlep parqiritip bolalmay, yaki ewliya dégen saxta uqumdin waz kéchelmey relle bolushti. Men arigha kirip sala qilghan boldum, emma héchkim héchkimdin razi bolmidi. Axiri xéridarlar “Sendek dehriyning kitabxanisigha kirgen biz exmeq” déyiship chirayini pürüshtürüp chiqip kétishti.

“Qara ot” perhat tursunning kitabxanisi bolup ürümchining Uyghur eng qaynaydighan yéri bolghan shamalbagh mehelliside idi. Xitayche “Yen'enlu” déyilidighan bu yerge Uyghur aptonom rayonluq opéra ömiki jaylashqan bolup u etrap ziyaliylar, ölimalar we sen'etkarlarning makani idi. Shu etrapta ün-sin dukanliri, kitabxanilar we neshriyatlar köprek idi. Perhat tursun kitabxanisini “Uyghur libérallirining fronti” dep ataytti. Bu front mendek konsérwatip yash ziyaliyni pat pat ochuqdap oyghitip turghanidi.

Perhat tursun shu kitabxanida bolghan bir yighilishta méning “Uyghurche edebiy eserlerde medeniyet chinliqi” dégen maqalemni konsérwatipliq nuqtisidin tenqid qildi. Uning qarishiche qedimdin qalghan hemme medeniyetni mu'eyyenleshtürüsh bihajet iken, bir millet kishiliri en'ene, medeniyet, örp-adet dep qarap kelgen miraslarning hemmisi terghib qilinishqa erzimeydiken. U manga shu küni palchiliq, jinkeshlik, daxanliq dégen adetlerni misal keltürüp bularning Uyghurlar sadaqet bilen saqlap kelgen eng qedimki en'ene bolushigha qarimay kishilerning méligha, jénigha we rohigha ziyan séliwatqanliqini izahlidi. Shu küni qayil bolghan bolmighanliqim ésimde yoq, emma belkim oxshimighan nuqtidin qilin'ghan pikir bolghachqa we yaki bir munche ademning aldida yüz xatire qilmay “Maqalingiz yéngidin qurashturulghan kona quruq gep iken” dep, maqalemdiki reng bérilgen paxpaq pikirlerni chuwup tashlighan bolghachqimu untup qalmaptimen. Emma uning tenqidi méni özümning pikirige iqtida qilidighan we bashqilarni pikrimge iqtida qildurushqa heweslinidighan ewliyaliq temesidin tazilighanidi.

Perhat tursunning tersaliqi shu derijige barghan idiki, u opéra ömikining yénigha achqan “Qara ot” kitabxanisida “Ré'alliqtiki ewliya” dégen kitabni sétishni ret qilghanidi. Mezkur kitab 1990-yillarning axirida Uyghurlar arisida eng bazarliq meniwi tawar idi. Sheherdiki ijarisi eng qimmet yerge dukan échip idiyesige uyghun kelmeydighanliqi üchünla eng xéridarliq bir kitabni satmasliq normalliq dep qaralmighan bolushi choqum. Awam Uyghur ewliya dep tonuwatqan, gholluq ziyaliylar teriplep maqale yéziwatqan, ablet abduréshittek re'isler törge éliwatqan bir shexsni “Uyghurlarni xurapatqa mayil qilidu, shexske choqunushni peyda qilidu, Uyghur turmushini ottura esirge söreydu” dégen adem étirazgha qélishi, herxil nepretlik ataqqa qélishini bilidu, elwette.

Tarixta ewliyalarning katta piri ap'aq xojani tenqid qilghan Uyghurning béshigha néme derd elem chüshkini bizge qarangghu, emma “Ré'alliqtiki ewliya” ni we Uyghurning kimlikige, istiqbaligha ewliyaliq qilmaqchi bolghan hakimiyetni tenqid qilghan perhat tursun xitay hakimiyitining jazasini tartti. Epsus, ewliyaliq maqamida aldamchiliq qilghan zat Uyghurning éisidin kötürülüp ketti. Chünki ewliya atilip bolghan, hakimiyet yénigha tartqan kishining teriplik yéri ashkara yézilghan bilen tenqidlik teripi qelemge ‍élinmay qalidighan gep iken. Belkim yazidighanlarmu perhat tursunning qismitidin ibret alghandu.

Ehmiyetlik yéri bügünki dunyada tarixtiki ewliyaning qilmishini tenqid qilghan Uyghur bilen ré'alliqta ewliya atalghan kishining aldamchiliqini sökken Uyghur oxshashla étirapqa érishti. Ap'aq xojaning munapiqane si'imasini sizip chiqqan muhemmet sadiq qeshqiri yazghan “Tezkire'iy ezizan” bilen ré'alliqtiki ewlyani tenqid qilalighan perhat tursunning “Arqa kocha” dégen kitabi oxshashla kolombiye uniwérsitéti neshriyatining diqqitige sazawer boldi.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.