Профессор мията: “ислам - хитайниң тиркишиш мәнтиқиси”

Профессор мията осаму китабида уйғурларниң тарихта нурғунлиған мустәқиллиқ күрәшләрни елип барған болсиму, хәлқара вәзийәттин устилиқ билән пайдиланған хитай компартийәсиниң мустәмликисигә айлинип қалғанлиқини баян қилиду.

Профессор мията осаму 8 баб, 243 бәттин тәркиб тапқан “ислам - хитайниң тиркишиш мәнтиқиси” намлиқ китабиниң баш қисмида чиң сулалиси дәвридин башлап ишғалийәткә учриған уйғур елидики уйғурларниң өз мустәқиллиқини қолға кәлтүрүш үчүн тарихта нурғунлиған күрәшләрни елип барғанлиқини, лекин ақивәттә уйғурларниң йәнила хәлқара вәзийәттин устилиқ билән пайдиланған хитай компартийәсиниң мустәмликисигә айлинип қалғанлиқини баян қилиду.

Аптор китабида атизм тәрбийәсини асас қилған хитай компартийисиниң охшимиған дәврләрдә уйғурларниң диний етиқадини бастуруш үчүн түрлүк сиясий бәлгилимиләр түзүп ислам диниға қарши туруп кәлгәнликини оттуриға қойиду.

Хитайниң қошниси болған афғанистандики талибанлар һәрикитидин изчил әндишә қилип келиватқан бейҗиң мәркизи һөкүмити үстидә тохталған аптор:“хитай афғанистандики талибанларниң һәрикитигә инчикилик билән диққәт қилип келиватиду. Сәвәби күчлүк ислам диний етиқадини өзигә муҗәссәмлигән бу исламий гуруһниң күчи зорийип һәрикәт даириси кеңәйсә, әлвәттә өзидин бөлүнүп чиқип мустәқил дөләт қурушқа тиришиватқан уйғур мустәқилчилиригә ярдими тегип қилишидин әнсирәватиду. Хитай шундақла уйғурлардинла әмәс, бәлки өзидики туңганларғиму талибанлар һәрикитиниң мәлум дәриҗидә тәсири йетип, улардиму хитайдин айрилип чиқип исламий дөләт қуруш идийәсиниң шәкиллинишидин қорқуватиду. Бейҗиң хитайдики ислами күчләрниң хитай компартийәсиниң парчилинишиға сәвәбчи болуп қилишидин әндишә қиливатиду” дәйду.

Китабта аптор хитай компартийәси уйғур елини бесивалғандин буян мәдәнийәт, дин, тил вә башқа җәһәтләрдә хитайдин көп пәрқлиқ болған уйғурларниң тарихта қурулған икки җумһурийитини йәнә қайтидин әслигә кәлтүрүш үчүн һазирғичә қан вә җан билән бәдәл төләп келиватқанлиқини мисал қилип, уйғур елида йүз бәргән барин вәқәсигә охшаш бир қанчә қанлиқ вәқәләрни тилға елип өтиду.

Уйғур елидики байлиқларни талан - таранч қилип өзлирини бастуруп келиватқан бейҗиң мәркизи һөкүмитигә қарши үрүмчидики алий мәктәпләр оқуғучилириниң 80 - йиллардин кейин елип барған бир қанчә қетимлиқ намайишлирини аптор китабида қисқичә әсләп өтиду.

Яқуп бәг тоғрисида тохталған аптор: “1868 - йили яқуп бәг чиң сулалисигә қарши җәң елан қилип қәшқәрдә мустәқил қәшқәрийә дөлитини қурди. Бирақ,чиң сулалиси армийәси йәнә қайтидин чәтәл күчлириниң иқтисади ярдими билән уйғурларниң қәшқәрийә дөлитини вәйран қилди” дәйду.

Аптор хитайлар билән уйғурлар арисидики мунасивәт тоғрисида тохтилип:“бу икки милләт оттурисидики маҗира тарихий маҗира болуп, бу икки милләтниң достлишиши әсла мумкин әмәс. Бу мәсилә пәқәтла уйғурлар мустәқиллиққа еришкәндә ахирлишиши мумкин” дәйду

Уйғурларниң етиқади һәққидә тохталған аптор: “күчлүк ислам пәлсәпивий идийисигә игә болған уйғурларни куңзичә аң билән иш көридиған хитайларниң ассимилятсийә қилиши унчә асанға чүшмәйду. Чүнки ислам зулумға қарши турушни тәрғиб қилиду. Ислами әдәп - әхлаққа игә болған уйғурларни һарақ ичиш, қимар ойнаш, әйши - ишрәт қилишни өзигә мәдәнийәт қилған хитайлар, уйғурларни вақтинчә мустәмликә қилсиму, бирақ, узунға созулған бу икки милләт арисидики елишишта бәлким хитайлар йеқин кәлгүсидә мәғлубийәткә учришиши мумкин” дәйду.

1911 - Йилидин 1949 - йилиғичә һөкүм сүргән җуңхуа миңго һакимийити һәққидә тохталған аптор уйғурлар, тибәтләр, моңғуларниң шу вақитниң өзидиму йәнила мустәқил дөләт қуруш ғайисидин янмай изчил һалда җуңхуа миңго һакимийитигә баш ағриқи тирип бәргәнликини билдүрүп:“шиңхәй инқилаби арқилиқ дөләт қуруп демократийә вә әркинликни тәрғиб қилған бу һакимийәтму йәнила әйни вақитта уйғур, моңғул, тибәтләрниң мустәқил дөләт қурушиға қарши туруп кәлгән иди” дәйду.

Гоминдаң һөкүмити тоғрисида тохталған аптор “җяң җеши һөкүмитиму ‛азсанлиқ милләтләр өз тәғдирини өзи бәлгиләш керәк‚ дегән хәлқара қанун низамиға қарши туруп кәлгәнликтин уйғур, тибәт, моңғулларниң мустәқил дөләт қурушини пәқәтла халимиған иди” дәйду.

Уйғурларниң йеқинқи заман тарихида қурған икки җумһурийити һәққидә тохталған аптор “1933 - йили қәшқәрдә қурулған шәрқий түркистан ислам җумһурийити билән 1944 - йили илидә қурулған шәрқий түркистан җумһурийити қисқа вақит ичидә ағдурулған болсиму, бирақ бу икки җумһурийәтниң сеймасини һәрқандақ бир күч уйғурлар қәлбидин һазирғичә өчүрәлмиди” дәйду.

Профессор мията китабида: “хитай компартийәси уйғур, тибәт районлирини һәрбий күч билән башқуруп кәлгән болсиму, бирақ бу икки райондики мустәқиллиқ һәрикәтлири техичә бесиққини йоқ. Хитай ‛милләтләр өз тәғдирини өзи бәлгиләш‚ дегән хәлқара низамнамидин хәвәрдар болсиму, әмма өзини бир чоң аилигә охшитип пүткүл милләтләрни тәңлик вә баравәрлик ичидә яшаватиду дегән шоари билән хәлқара җәмийәтни алдап келиватиду” дәйду.

Хитай хәлқ җумһурийити қурулғанда тунҗи нөвәтлик хәлқ қурултийида компартийәниң өзидики уйғур, тибәт, моңғулларниң мустәқиллиқиғә қәтий йол қоймайдиғанлиқини қарар қилғанлиқини аптор китабида алаһидә әскәртип өтиду.

Аптор китабниң “хитайниң уйғур мусулманлирини ассимилятсийә қилиш сиясити” дегән қисмида уйғур аптоном райони билән ниңша хуйзу аптоном районини селиштуруп, өзигә тил вә мәдәнийәт җәһәттин йеқин болған туңганлар билән уйғурларға тутуватқан диний сияситиниң пәрқлиқ болуватқанлиқини тилға елип, уйғур мусулманлириниң диний етиқадиниң дәпсәндә қилиниватқанлиқини, әксичә болса туңганларға әркин диний паалийәт қилиш сияситиниң йолға қоюлуватқанлиқини ейтиду.

Хитайниң асасий қануни һәққидә тохталған аптор: “1954 - йили түзүлгән асасий қанунда ‛пуқраларниң әркин сөзләш, нәшр қилиш, йиғилиш әркинлики бар‚ дәп бекитилгән болсиму, бирақ компартийә пуқраларни алдап 1958 - йили ‛барчә гүлләр порәкләп ечилип, барчә хәлқ бәс - бәстә сайрисун‚ дегән шоарни йолға қоюп хәлқни сөзлитип әркинликкә интилгән, демократийини тәрғиб қилған кишиләрни көздин йоқ қилди. 1958 - Йили хитайда ислам диний җәмийәтлири йоқ қилинип ислами қаидә - йосунларни чәклиди. Уйғурларниң әрәб елипбәси асасидики уйғур кона йезиқини йоқ қилди” дәйду.

Китабта йәнә хитайда 1963 - йили һәҗ қилиш чәклинип хитайдики уйғур мусулманлириниң ислам дуняси билән болған алақисиниң үзүлгәнликини көрсәткән.

Хитайдики ислам дининиң ғайәт зор бастурушқа учриғанлиқини баян қилған японийәдики мустәқил уйғур ислам тарихий тәтқиқатчиси ниши юрика бу һәқтә тохтилип: “1926 - йилидин 1934 - йилиғичә мисирдики әзһәр университетида илим тәһсил қилған вә қаһирә университетида устаз болған уйғур өлималиридин абдуләзиз чеңгизхан дамолла үрүмчидә өлүмгә һөкүм қилинди. Әзһәрдә оқуған вә әрәб тилдин хитай тилиға қуран кәримини тәрҗимә қилған туңган өлималардин ма җйән мәдәнийәт зор инқилабида түрмигә ташланди. Уйғур елида қуран вә һәдисләр көйдүрүлгән иди” деди.

Профессор мията китабида шундақла уйғур елидики уйғурларниң йеқиндин буянқи сиясий вәзийити һәққидә тохтилип “мәсчитләргә есилған түрлүк сиясий вивискилардики чәклимә вә бәлгилимиләрдин уйғурларниң изчил һалда йәнила хитайниң түрлүк диний бесимлириға учраватқанлиқини билдүриду” деди.

Мустәқил тәтқиқатчи ниши юрика бу һәқтә пикир баян қилип: “уйғур ханим - қизлириниң яғлиқ вә һиҗаблири чәклимигә учриғанлиқтин, йеқиндин буян кучарда бир қисим һиҗабланған ханим - қизлар йәрлик даириләр тәрипидин қолға елинған. Шундақла университетларда қизларниң яғлиқ артиши чәкләнгән” деди.

Тәтқиқатчи ниши юрика сөзидә йәнә, хитайдики мәдәнийәт зор инқилабида ялғуз ислам динила чәклинип, ислам мәдәнийити бузғунчилиққа учрапла қалмастин, бәлки башқа дин вә мәдәнийәтләрниңму вәйран қилинғанлиқи әскәртти.

Профессор мията осаму японийә шизука кенретси университети ислам тәтқиқат мәркизиниң мәсули болуп, униң “һазирқи заман вә ислам”, “оттура шәрқтики 25 дөләтни японлар чоқум билиши керәк”, “мусулманлар немә үчүн японийәни һөрмәтләйду”, “радикал ислам гуруппилири вә дуня” қатарлиқ китаблири нәшр қилинған. Шундақла у, йеқиндин буян уйғурлар һәққидә көплигән мақалиләрни елан қилған болуп, мәзкур китаб униң уйғурлар һәққидә қәләм тәврәткән тунҗи китаби һесаблиниду.