Ejeba xitay türkiyege bir qisim Uyghurlarning qara tizimlikini berdimu?

Yéqinqi ikki yil mabeynide, bezi Uyghurlarning peqet türkiyege bérip kelgenliki yaki türkiyede uruq-tughqan we bashqa alaqiliri bolghanliqidek sewebler bilenmu, xitay hökümiti teripidin lagérlargha qamalghan bolsa, türkiyede turuwatqan qismen Uyghurlarmu del mushu ikki yildin buyan her türlük gumanlar bilen türkiye bixeterlik tarmaqlirining tuyuqsiz tutqunigha uchrawatqanliqi melum. Sewebsiz halda köplep Uyghurlarning tutqun qilinishi Uyghurlarni xatirjemsiz qilmaqta iken. Ehwaldin xewerdar kishiler hetta buning xuddi Uyghurlar misirda uchrighan tutqundikidek, türkiyedimu xitayning teminligen Uyghurlar heqqidiki qara tizimliki boyiche tutqun dawamlishiwatqanliqini ilgiri sürmekte.

Istanbulda 2018-yili 12-ayning 26-küni térrorluq gumani bilen tutqun qilin'ghan perhatjan ghopur 1-mart küni qoyup bérilip, a'ilisi bilen jem boldi. U yéqinqi mezgillerde türkiye dölet bixeterlik tarmaqliri teripidin tuyuqsiz tutqun qilin'ghan Uyghurlar arisidiki bir mezgillik iztiraptin kéyin shertlik qoyup bérilgen Uyghurlarning biri.

Türkiye zéminigha yéqinqi yillarda milyonlarche süriyelik musapirlarning éqip kirishi bilen jem'iyette körülgen bixeterliki tehditliri we bu jeryanda 2017-yili yéngi yil kéchisi yüz bergen “Réyna térrorluq weqesi” din kéyin élin'ghan jiddiy bixeterlik tedbirliri hélihem dawam qilmaqta.

Türkiyediki Uyghur közetküchilirining qarishiche, gerche, bundaq bir jiddiy bixeterlik tedbirliri éliniwatqan mezgilde türkiyediki Uyghurlarningmu bir musapir millet süpitide ilgirikidin qattiqraq tekshürülüshi muqerrer dep qaralsimu emma, türkiyege qanunluq kirgen qanunluq turuwatqan, türkiye jem'iyiti we yaki hökümitige héch qandaq bir tehdit yaki selbiy tesir peyda qilip baqmighan bir qisim Uyghurlarning arqimu-arqa tutqun'gha uchrishi shübhe peyda qilidiken.

2016-Yili, 5-ayning 21-küni türkiyege qanunluq kirgen aqsu uchturpanliq, bu yil 30 yashqa kirgen merdan ikki qétim tuyuqsiz we sewebsiz tutqun qilin'ghan Uyghurlarning biri. U, 2017-yili 5-ayning 5-küni istanbul zeytinburnu rayonidiki ijare öyidin bir qétim térrorluq gumani bilen tutqun qilin'ghan bolup, saqchilar uning, melum bireylenning shikayitige asasen shübhe bilen tutulghanliqini bildürgen. Merdanning éytishiche, u bir yilliq naheq tutqundin kéyin qoyup bérilgen bolsimu, emma 2019-yilining béshida yene qayta tutulghan we 9 kündin kéyin bigunah ikenliki qayta ispatlinip qoyup bérilgen. Lékin u yenila tekshürülidighan qara chékit qoyulghan katégoriyedin qutulalmighan.

Merdan türkiyediki mewjut bixeterlik tedbiri sistémisida, “Iqamet”, yeni qanunluq turush ishliri hel bolmighan Uyghurlarning téximu éghir aqiwetlerge duchar boluwatqanliqi bayan qildi. U, bir qétim guman bilen tutqun qilin'ghan tarixi barlarning kündilik turmushta dawamliq bihude awarichilik we parakendichilikke uchrap turidighanliqini, hetta oqush, ishlesh, doxturgha körünüshningmu müshkül bolidighanliqini öz emeliyiti bilen sözlep berdi.

Istanbulda mushu xildiki tuyuqsiz tutqun'gha uchrighan Uyghurlargha yardem bérish yolida méngiwatqan Uyghur jama'et erbabliridin türkiyede yashaydighan adiljan ependi, özining yillardin buyan péshkellikke uchrighan Uyghurlarni qutuldurush jeryanida da'irilerdin igiligen melumatlirigha asaslan'ghanda, heqiqeten bir qisim Uyghurlarning bigunah halda peqetla shübhe bilen tutqun qilin'ghan bolsa, emma yenila bir qisim Uyghurlarning “Da'iésh térror teshkilati” gha alaqidar gumanlar bilen tutqun qilin'ghanliqini bildürdi. Uning éytishiche, ularning bir qismini, süriyege kirip chiqqan tarixi barlar, shundaq kishiler bilen munasiwiti bar we yaki téléfon alaqisi qilghanlar teshkil qilidiken. Tutulghanlar asasen erler bolup, a'ilisi bar erlerning tutqun qilinishi ularning ayal we balilirinimu qiyin kün'ge qoymaqta iken.

Bir yildin buyan her xil shikayet, shübhe bilen türkiye da'irilirining tuyuqsiz tutushigha uchrighan Uyghurlargha adalet izdep heriket qiliwatqan türkiyediki teshkilatchilardin, enqerediki dunya sherqiy türkistanliqlar dernikining mes'uli abdulla aqyol ependining bildürüshige qarighanda, “Térrorluq weqeliri” we yaki süriyediki “Da'éshqa chétishliq” dégen guman bilen qolgha élinish weqelirining köpiyishi, türkiyeni ezeldin özlirining “Ikkinchi döliti, bixeter makan” dep yashawatqan Uyghurlarda belgilik endishe we xatirjemsizlik peyda qilmaqta. U muhimi türkiyede dawam qiliwatqan tutqunning keynide xitayning qoli bolushidek éhtimalliqni özini eng rahetsiz qiliwatqanliqini bildürdi.

Abdulla aqyol ependining éytishiche, u yéqinda enqerede térrorluq gumani bilen tutqun qilin'ghan, ilgiri ezher uniwérsitétida oqughan bir Uyghurni qutquzush jeryanida, köchmenler idarisining bir mes'uli bilen sözleshken bolup, mezkur mes'ul erbab ilgiri xitayning bu kishi heqqide teminligen birmunchilighan jinayetlerning héchqaysisining delillenmigenlikini, mushundaq xitay terep teminligen jinayet tarixigha asasen bu Uyghurlarning tutqun qilin'ghanliqini qeyt qilghan. Abdulla aqyol ependi: “Méning enqere, istanbul, qeysiri qatarliq jaylardiki oxshimighan köchmenlerni tutup turush orunlirida élip barghan tekshürüshlirimdin, Uyghurlarning köplep tutqun'gha uchrishi derweqe türkiye bilen xitay otturisida tüzülgen ikki dölet bixeterlik kélishimliridin kéyin yenimu zorayghan” deydu.

Istanbulning zeytinburnu rayoni Uyghur jama'iti bir qeder toplashqan mehelle hésablinidu. Bolupmu xitay hökümiti Uyghurlargha qaratqan diniy basturush kücheytilgen yéqinqi yillarda, türkiyedin panahliq izdep yerliship qalghan Uyghurlar köpeydi. Buning bilen zeytinburnuda asta-asta Uyghurlarning kündilik boyum dukanliri, ashxaniliri, milliy tébabet dorixanisi, tikküchilik dukini dégendek dukanlar, her türlük kichik tijaret orunliri arqimu-arqa peyda bolup, özgiche bir Uyghur mehellisini berpa qiliwatqan idi, halbuki yéqinqi mezgillerde dukandarlar, ushshaq tijaretchi Uyghurlarning tutqun'gha uchrishi bilen zeytinburnudiki qaynaq Uyghur mehellisimu ilgiriki tüsini yoqatmaqta iken. Zeytinburnuda 4 yilgha yéqin dukan échip, a'ilisini qamdap kelgen ismini ashkarilashni xalimighan bir Uyghur özining bultur guman bilen tutqun qilinishi netijiside dukininingmu taqalghanliqini, gerche bigunah ikenliki ispatlinip qoyup bérilgen bolsimu, biraq, bir qétim gumandar süpitide bihude tutqun'gha uchrishi bilen jahandarchiliq qilishining müshkül boluwatqanliqini bayan qildi.

Istanbuldiki Uyghur akadémiyesining bash katipi perhat tengritaghli ependining qarishiche, Uyghur élide 800 yüzdin 2 milyon'gha qeder Uyghur we bashqa musulmanlarning lagérlargha qamalghanliqidek échinishliq bir teqdirni ortaq bashtin kechürüwatqan türkiyediki Uyghurlarning özliri üchün bash panah jay sanilidighan türkiyede tuyuqsiz we gunahsiz halda tutqun'gha uchrishi heqiqeten zor endishe peyda qilidighan mesilige aylan'ghan.

U, türkiyediki her qaysi Uyghur teshkilatlirining tutqun'gha uchrighan bigunah Uyghurlarni qutquzush yolida tirishchanliq körsitiwatqanliqi shundaqla buning netijiside küp sandiki Uyghurlarning qoyup bérilgenlikini bildürdi. Perhat ependining déyishiche, türkiyede Uyghurlarning hélihem her türlük gumanlar bilen tutulushida, xitayning türkiyeni bu Uyghurlar heqqide saqta jinayet ispat melumatliri bilen teminlishimu asasliq rol oynighan.

Ilgiri gumanlar bilen tutqun qilin'ghandin kéyin, yéqin arida qoyup bérilgen 10 gha yéqin Uyghurdin alghan melumatlirimizgha asaslan'ghanda, türkiyening oxshimighan sheherliridin tutqun qilin'ghan Uyghurlar, gerche deslep türkiye bixeterlik tarmaqliri teripidin tutqun qilin'ghan bolsimu, emma ular asasen qanunsiz köchmenlerni tutup turush orunlirigha qamalghan. Ularni tutqan bixeterlik orunliri bolsun we yaki qamighan orun bolsun héchqaysisi ulargha, ularning zadi qandaq bir jinayet bilen tutulghanliqini éytip bermigen. Peqet ularning shikayetlerge asasen jinayet gumandari süpitide tutqun qilin'ghanliqini éytqan. Gerche ular, héchqandaq bir gunah ötküzmey turup tutqun'gha uchrighan bolsimu, emma ula özlirining xitaygha qayturulmighanliqi üchün yenila türkiye dölitidin memnun we charisiz bir weziyette yashawatqanliqini bildürdi.