Вуши һүнәр-кәсип техника институтидики “қатиллиқ вәқәси” вә уйғур қул әмгики мәсилиси

16-Ноябир хитайниң җяңсу өлкиси вуши шәһиридики “вуши һүнәр-сәнәт техника институти” да қатиллиқ делоси йүз берип хәлқарада күчлүк диққәт қозғиди. Хитайдин чиққан хәвәрләрдин мәлум болушичә, мәзкур қатиллиқни “вуши һүнәр-сәнәт техника институти” ниң мәктәп пүттүрүш алдидики бир оқуғучиси садир қилған. Бу вәқә 8 адәм өлүп, 17 адәм ярилиништәк еғир паҗиәни кәлтүрүп чиқарған.

Йеқиндин буян хитайда бигунаһ кишиләргә, һәтта чәтәлликләргә һуҗум қилиш вәқәлири көпәймәктә. Әмма хитай бу хил вәқәләргә “қисмән һадисиләр” сүпитидә муамилә қиливатқан болуп, уларни “җәмийәттин өч елиш” яки “қатиллиқ” дегән сөзләр биләнла изаһлиған. Әмма йиллардин буян уйғурларниң өз қаршилиқлирини бигунаһ кишиләргә әмәс, бәлки һөкүмәт орунлириға қаритишлириму хитай тәрипидин “террорлуқ һәрикити” дәп тәшвиқ қилинип кәлгәниди. Һалбуки хитайниң бу хил қош өлчими, ирқчилиқ сиясити хитайдики муқимсизлиқни азайтип қойғини йоқ. Гәрчә хитай “қайта тәрбийәләш арқилиқ шинҗаңдики террорлуқни пүтүнләй йоқаттуқ” дәп тәшвиқ қиливатқан болсиму, лекин аталмиш террорлуқниң хитай өлкилиридә башқичә шәкилдә оттуриға чиқиватқанлиқи мәлум болмақта. Җяңсу өлкисидә йүз бәргән юқириқи вәқә, дәл буниң мисаллиридин биридур. Әмма биз бүгүн мәзкур вәқәниң характери вә хитайниң “қош өлчәмлири” һәққидә әмәс, бәлки бу вәқәниң уйғурлар билән болған алақиси һәққидә қарашлиримизни ортақлишимиз.

Қарайдиған болсақ, мәзкур вәқәниң йүз бериш сәвәбиниң уйғур мәҗбурий әмгики билән ортақлиқи болуши бизни һәйран қалдуриду. Чүнки җяңсу өлкиси хитайниң “шинҗаңға ярдәм пилани” ичидики бир өлкә болуш сүпитидә, нәччә он йилдин буян, уйғур елиниң җәнубий вә шималий районлирида зор көләмдики “тәрбийәләш базиси” қуруш, әмгәк йешидики уйғурларни “қайта тәрбийәләш”, болупму 80- вә 90-йиллардин кейин туғулған уйғур яшлирини хитай өлкилиригә йөткәп ишқа орунлаштуруш қатарлиқ нурғун “хизмәт” ләрни елип барған. Җяңсу өлкилик маарип назарити хитайниң “шинҗаңға маарипта ярдәм бериш пилани” бойичә, нәччә он йилдин буян уйғур елиниң қизилсу, ғулҗа, чөчәк, алтай қатарлиқ җайлириниң маарип саһәсигә “җяңсу услуби” ни елип киргән. Биз бу йәрдә тилға алған “җяңсу услуби” болса, җяңсу өлкисидики кәспий тәрбийәләш мәктәплиридә йолға қойған оқутуш түзүлмисини көрситиду. Болупму кәспий тәрбийәләш саһәсидә “һөкүмәт, кархана вә мәктәп” өз ара һәмкарлиқ орнитиш усули, оқутуш түзүлмисиниң әң муһим алаһидиликидин бири һесаблиниду. Бу хил усулниң шәкли һәр хил болуп, бәзилири мәктәп қоруси ичигә карханиларни орунлаштуруш, бәзилири карханиларда кәспий тәрбийәләш мәркәзлирини тәсис қилиш билән елип берилиду. Бу хил усулда һөкүмәт, кархана вә мәктәп иқтисадий үнүмгә еришкүчи, оқуғучилар болса зиян тартқучиға айлиниду.

Биз юқирида тилға алған мәктәптики қатиллиқ делосиниң арқа көрүнүшидин, бу паҗиәниң садир болушиғиму дәл “һөкүмәт, кархана вә мәктәп” һәмкарлиқидики оқутуш түзүлмисиниң сәвәб болғанлиқини көрәләймиз. Йәни, дело садир қилғучи қалдурған хетидә бу һәқтә тәпсилий тохталған. Йәни у хетини “бир коллектип садир қилған җинайәттә, һечким бигунаһ әмәс!” дегән сөз билән башлиған болуп, завутта ишләватқан оқуғучиларниң һәр күни 16саәттин артуқ хизмәт қилидиғанлиқи, завутниң уларға суғурта елип бәрмәйдиғанлиқи, исмена қошуп ишләш һәққи бәрмәйдиғанлиқи, һәтта ағрип қалсиму рухсәт сорашқа болмайдиғанлиқи, иш һәққиниң вақтида берилмигәнлики, өзиниң ағрип қелип, бир қанчә күн рухсәт сориғанлиқи сәвәблик, иштин қоғлинипла қалмай, мәктәптин диплом алалмиғанлиқи, һәммә оқуғучиларниң завутта түрлүк һәқсизликләргә учраватқанлиқи, өзиниң бундақ һәқсизликләргә бәрдашлиқ берәлмәй, бу хил усулда кишиләрниң бу мәсилигә болған диққитини қозғаш вә хитайдики ишчилар һоқуқини яхшилашқа күч қошмақчи икәнлики қатарлиқларни йезип қалдурған.

Мунасивәтлик учурлардин қариғанда, мәзкур оқуғучи әмдила 21 яшқа киргән болуп, униң хитай учур васитилиридә Ашкариланған оқуш нәтиҗисидин Қариғанда, пәқәт әмәлий мәшиқ нәтиҗисила лаяқәтсиз болғанлиқи көрситилгән. Йәни бу оқуғучи хизмәт җәрянидики наһәқчиликкә қарши турғанлиқи үчүн нәтиҗисиниң “лаяқәтсиз” болғанлиқини вә оқуш пүттүрүш дипломи берилмигәнликини тәхмин қилишимиз мумкин. Мәктәпкә алақидар учурлардин қариғанда, бу хитай оқуғучи оқуватқан вуши һүнәр-кәсип техника институти болса һөкүмәт игиликидики мәктәп болуп, мәктәптә “һөкүмәт, мәктәп вә кархана һәмкарлиқи” түзүлмиси йолға қоюлған. Бу вәҗидин оқуғучилар карханиларда әрзан әмгәк күчи болушқа мәҗбур болған. Диплом бәрмәслик яки иш һәққини бәрмәслик қатарлиқ усуллар билән оқуғучиларни қаршилиқ көрситәлмәйдиған һаләткә кәлтүргән. Әмма җяңсу өлкисидики әһваллар йәнила уйғур елидикидин пәрқлиқ болғачқиму, ақивәттә, юқарқидәк қанлиқ вәқәниң келип чиқишини тосуп қалалмиған.

Адәмни һәйран қалдуридиған йери, җяңсу өлкилик маарип назарити өзиниң “һөкүмәт, кархана вә мәктәп һәмкарлиқи услуби” ни уйғур елидики кәспий тәрбийәләш мәктәплиригиму елип киргән. Мисалға алсақ, хитай башқурушидики “Шинхуа ахбаратчилиқи тори” ниң 2022-йили өктәбирдики бир санида, җяңсу өлкисиниң уйғур елидә нурғунлиған кәспий техника тәрбийәләш мәктәплири, оттура, башланғуч мәктәпләр вә йәсли қуруп, маарипқа “ярдәм бәргән” лики хәвәр қилинған. Хитай башқурушидики “Җяңсу қурулуш кәспий техника институти партком тәшвиқат бөлүми” ниң тор бетидә 2024-йили июнда елан қилинған бир мақалида, җяңсу өлкисиниң уйғур елидики “кәспий тәрбийәләшкә қилған ярдәмлири” тәпсилий баян қилинған. Мақалидә ениқ қилип, йеқинқи йиллардин буян җяңсу өлкисиниң “шинҗаңда ихтисас игилирини тәрбийәләш үчүн мәктәпләргә карханиларни орунлаштуруш, карханиларда мәктәпләрни қуруп чиқиш” услубини қолланғанлиқи дейилгән. “хәлқ тори” ниң 2020-йили өктәбирдики бир санида Болса, җяңсудики 10 мәктәпниң, қизилсу областидики 4 кәспий техника мәктипигә “нишанлиқ ярдәм” бәргәнлики хәвәр қилинған. Шундақла хәвәрдә бу “нишанлиқ ярдәмниң мәктәп билән кархана һәмкарлишиш, әмәлий мәшиқ базилирини қуруш” қатарлиқ нурғун түрләргә мунасивәтлик икәнлики ениқ дейилгән.

Дәрвәқә, юқирида вәқә садир болған мәктәптә оқуватқан оқуғучилар қандақ шәкилдә әрзан әмгәк күчигә айландурулған вә һәқ-һоқуқлири дәпсәндә қилинған болса, бундақ һадисә уйғур елидиму охшаш шәкилдә йүз бәргән дейишкә һәқлиқмиз. Лекин пәрқлиқ йери шуки, вушидики хитай оқуғучи һечболмиғанда қаршилиқ қилиш имканийитигә еришкән. Әмма уйғурларчу? әгәр биз қатиллиқ җинайити садир қилған бу хитай оқуғучиниң вәсийәтнамидики әһваллар нуқтисидин қарайдиған болсақ, уйғурларниң бу хитай оқуғучилардин нәччә һәссә еғир болған тәқибләшләргә учраватқанлиқини тәхмин қилалаймиз. Чүнки йеқинқи йилларда ашкариланған уйғур елидики җаза лагерлири яки қайта тәрбийәләш мәркәзлири һәққидики мәлуматларда, “тәрбийәләш мәркизи” дикиләрниң “җинайәтчи” сүпитидә муамилигә учрайдиғанлиқи дәлилләнгәниди. Бундақ әһвалда, мәйли қандақ шәкилдики “кәспий тәрбийәләш мәктипи” болсун, бу мәктәпләрдә “тәрбийәлиниватқан уйғурлар” ниң бир аз болсиму иш һәққигә әмәс, бәлки инсанлиқ муамилисигә учришини тәсәввур қилишимиз мумкин әмәс. Демәк, җяңсу вушидики мәктәптә бүз бәргән бу қатиллиқ делоси бизгә хитай карханилирида мәҗбурий әмгәккә селиниватқан уйғурларниң реаллиқини ечип бәргәнлики ениқ. Техиму муһими, “оқуғучи” сүпитидә муамилә қилиниватқан хитай оқуғучиларниң қисмәтлиридин, “җинайәтчи” сүпитидә муамилә қилиниватқан уйғурларниң қисмәтлирини тәсәввур қилалишимиз, шундақла “уйғур мәҗбурий әмгики” мәсилисигә мунасивәтлик болған карханиларни дуня миқясида чәкләш һәрикәтлирини йеңи бир пәллигә көтүрүшниң нәқәдәр тәхирсиз икәнликини чүшинип йетәлишимиз мумкин.

[Әскәртиш: бу обзордики қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду]