Qazaqistanliq Uyghur ma'aripi wekilliri: ana tilining kélechiki milliy mekteplirimizde

Melumki, 1998-yili qazaqistan prézidéntining permanigha béna'en memlikette “Qazaqistan xelqi tilliri küni” testiqlinip, bu bayram her yili séntebir éyining üchinchi yekshenbe küni atap ötüp kéliwatqanidi. Mezkur bayramning meqsiti köp milletlik qazaqistan xelqining bir pütünlükini saqlap qélishtin, qazaq tilini rawajlandurush we uni tarqitishtin, balilarni peqet öz xelqiningla emes, belki pütkül memliketni makanlighan bashqimu xelqlerning medeniyiti we eni'eniliri rohida terbiyeleshtin ibaret.

Ene shu munasiwet bilen qazaqistanda yashawatqan barliq milletler, shu jümlidin Uyghurlarmu her yili til bayrimigha béghishlap her xil pa'aliyetlerni ötküzüshni en'enige aylandurghanidi. Lékin bu yili dunyagha tarighan korona wirusi sewebidin ammiwi pa'aliyetlerni ötküzüsh hökümet teripidin cheklengenliktin, mundaq pa'aliyetler mekteplerde tar da'iride ya bolmisa tor arqiliq ötken idi.

Biz almuta wilayitining yarkent shehiridiki bilal nazim namidiki ottura mektepni ziyaret qilghinimizda mezkur mektepning Uyghur tili we edebiyati peni mu'ellimi qelbinur isqaqowa xanim her bir milletning özige xas xususiyetlirining bolidighanliqini, shularning biri til ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Til arqiliq melum bir xelqning tarixi, en'eniliri, turmush-terizi, dunyagha közqarishi we insanchliq peziletlirini öginishke bolidu. Özige xas tili bolmighan xelq millet bolup shekillenmeydu. Til yoqalsa, xelqmu yoqilidu. Til arqiliq xelqimizning tarixini oqup, öginimiz. Til bizning meniwiy bayliqimiz. Jemiyitimizde yüz bériwatqan pewquladde ehwalgha qarimastin, qazaqistan xelqi tillirining ayliqigha béghishlan'ghan pa'aliyetler öz mezgilide emelge ashurulmaqta. ‛dölet tili-méning tilim‚, ‛tilgha hörmet, elge hörmet‚, ‛ana tilim-dana tilim‚ we bashqimu mawzulargha terbiye sa'etliri uyushturulup, tor arqiliq ötküzülmekte.”

Qelbinur isqaqowa mezkur mektepte balilar sanining ösüp, bügünki künde 1107ge yetkenlikini, bu yönilishte bolupmu mektep kolléktipining tiriship kéliwatqanliqini bildürdi.

Igilinishiche, axirqi waqitlarda Uyghur tilliq metbu'atlarda we ijtima'iy taratqularda omumen Uyghur tilliq mekteplerde oquydighan balilar sanining barghanséri aziyip kétish xewpining peyda bolghanliqi otturigha qoyulmaqtiken.

Undaqta qazaqistanliq Uyghurlar milliy ma'aripini qandaq saqlap qalmaqchi? uning yoqap kétish xewpi barmu? buning qandaq sewebliri mewjut?

Uyghur mekteplirining bügünki mesililiri bilen shughulliniwatqan alim, filologiye penlirining kandidat doktori shemshidin ayupof ependi mundaq dédi: “Achchiq bolsimu, étirap qilish kérekki, bu so'algha ijabiy jawab bérelmeymiz. Milliy ma'arip mesilisini alayli. Her yili oqush bashlinishtin ilgiri yigit bashliri, yurt aktipliri, milletperwer ata-anilar öymu-öy arilap, perzendingizni Uyghur mektipide oqutung dep, ana tilida bilim élishning ewzellikini chüshendüridu. Epsus, köpchilikning mushuni toghra chüshen'güsi kelmeydighanliqi kishini échindüridu. Tilimizning saqlinishi milliy mekteplirimizning kélechiki bilen chemberchas baghliq. He, biz bolsaq, buni chüshinip, uningdin toghra xulase chiqirish, yeni ana tilimizni saqlap, uni rawajlandurushning ornigha eksiche tilimizni untush we yoqitish girwikige kélip qalghanliqimizni tuymaywatimiz. Eger chüshensek, bu teshwishlik, aqiwiti paji'elik ehwal.”

Shemshidin ayupof Uyghur ahalisi arisida ana tilining, ana tilida oqushning ehmiyitini we artuqchiliqini chüshendürüsh ishlirini toxtatmay yürgüzüsh lazimliqini alahide tekitlidi. U yene qazaqistan Uyghurlirining dölet tili-qazaq tilining abroy-inawitini ashurushqa, uning téximu yüksilishige qoshidighan töhpisining ana tilidiki mekteplerni saqlap, öz tilida oquydighan oqughuchilar sanini köpeytish arqiliq bolushqa tégish ikenlikini ilgiri sürdi.

“Mektep” neshriyati Uyghur tehriratining bashliqi rexmetjan ghojamberdiyéfning pikriche, qazaqistanda Uyghur ma'aripining yoqilish xewpi barmu dégen so'algha hökümet teripidin mundaq resmiy selbiy közqarash yoq dep ishenchlik éytishqa bolidiken, chünki bu qazaqistanning asasiy qanuni bilen kapaletlendürülgeniken. Shuninggha baghliq bilim we pen ministirliqi oqutush Uyghur tilida yürgüzülidighan mekteplerning maddiy-téxnikiliq bazisini mustehkemleshke, ularni salahiyetlik pen oqutquchiliri we oqush qoralliri bilen temminleshke alahide diqqet bölmekte.

Rexmetjan ghojamberdiyéf sowét dewride Uyghur mektepliride oquydighan balilar sanining 30 ming etrapida bolsa, hazir ikki hessige kémiygenlikini, buning bir nechche seweblirining bar ikenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Balilirini özge tilliq, bolupmu rus tilliq mekteplerge bériwatqan ata-anilargha baghliq bolmaqta. Bu yerde ata-anilarning keltüridighan asasiy sewebi, kelgüside aliy oqush orunlirigha chüshüp oqushta perzendlirimiz qiynilidu dep, bashqa tilliq mekteplerge ewetidu. Ikkinchidin, keng jama'etchilikning bolupmu ma'arip saheside yürgüzülüwatqan islahatlargha öz waqtida jawab bérip, shulargha egishelmeywatqanliqidinmikin dep oylap qalimen. Bir tutash téstqa, yeni imtihan'gha qatnishish mesilisimu eng chong rol oynidi, dep oylaymen. Biraq qandaqla bolmisun her bir xelq wekili üchün öz ana tili we uninggha sadiq bolush nahayiti chong mesile.”

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan abay namidiki qazaq pédagogikiliq uniwérsitétning oqutquchisi, filologiye penlirining kandidat doktori sha'irem baratowa xanim mundaq dédi: “Heqiqeten hazir Uyghur tilliq mekteplirimizning ehwali anchimu maxtighidek emes. Gep hökümet tereptin mekteplirimizge bolghan ghemxorluqning yétishmeslikide emes, belki özimizning bu mesilige béperwaliq bilen qarawatqinimizgha baghliq. Shuning üchün biz her yili ana tiligha béghishlan'ghan her xil pa'aliyetlerni ötküzüp, yash ewladning ana tiligha, öz xelqining medeniyitige, edebiyatigha bolghan hörmitini, muhebbitini ashurushqa alahide köngül bölüwatimiz. Élimizde milliy mekteplerge bolghan selbiy közqarashlar yaki ularni yépish toghriliq pikir-teklipler yoq, dep oylaymen. Izhtima'iy torlarda bu heqte her xil pitne-ighwalar bolup turushi mumkin, amma biz buninggha étibar bermeymiz. Biz peqet resmiy xewerlerge ishinimiz.”

Melumatlargha qarighanda, qazaqistanda 62 mektepte Uyghur baliliri öz ana tilida bilim éliwatqan bolup, ularning 11 toluq Uyghur tilliq mektepler bolsa, qalghanlirida oqutush rus, qazaq we Uyghur tillirida élip bérilidiken. Shu zhümlidin almuta shehirige jaylashqan ikki Uyghur mektep-gimnaziyesi jumhuriyet boyiche ülgilik hésablinidiken. Sheherning dostluq mehelliside orunlashqan abdulla rozibaqiyéf namidiki 153-mektep-gimnaziyesi bolsa, 2017-yili “Yunésko, yeni birleshken döletler teshkilati pen-ma'arip, medeniyet orginining tizimidiki mektepler” qatarigha kirgen.