Sankt-pétérburgda saqliniwatqan qedimki Uyghurche qol yazmilar néme deydu?

Rusiye penler akadémiyesi sherq qolyazmilar instituti sankt-pétérburg tarmiqida saqliniwatqan qedimki Uyghurche “Altun yaruq” qolyazmisidin bir yapraq (SI 4498a)

  Irqiy qirghinchiliq dawam qiliwatqanda, ilim dunyasini oylandurghan parlaq qedimki Uyghur medeniyiti

 Uyghurlarning qedimiy medeniyetke ige bir millet süpitide tarix sehniside izchil put dessep turalishidiki eng muhim alahidilikliridin biri, ularning qandaq qiyin künlerge qélishidin qet'iynezer, öz mewjutluqining muhim belgiliridin bolghan til, medeniyet we özige xas örp-adetlirini taki bügün'giche mukemmel saqlap kéleligenlikidur. Shuning üchün bolsa kérek, hayatiy küchi küchlük bolghan bu milletni yoqitiwétish we yaki uni özining bir parchisigha aylanduruwétish üchün qolidin kelgen barliq amallirini qollinip kéliwatqan xitay, 2017-yilidin bashlap ularni jismaniy jehettinla emes, belki ularning medeniyet asasinimu tüp yiltizidin qomuruwétishke urunmaqta. Xitay hakimiyet apparatliri nöwette bir tereptin, Uyghur janliq tilining kündilik turmush we ma'aripta qollinilishini cheklise؛ yene bir tereptin, neshriyat orunlirini qattiq tizginlep, gézit-zhurnal we her xil kitablarning neshr qilinishini tosup, Uyghur yéziq tilini étibarsizlashturush, hetta yoqitish yolini tutmaqta. Kilassik eserler, folklor medeniyiti we qedimki til-yéziq tetqiqatchilirini türmilerge we terbiyelesh lagérlirigha qamap, ularni öz kespidin hem xelqidin ayrimaqta. Derweqe, bundaq échinarliq weziyet Uyghur tili we medeniyitige köngül bölüwatqan her bir kishide teswirlep bolghusiz azab we endishe peyda qilmaqta.

Kishini heyran qalduridighan yéri shuki, Uyghur élining sirtida qedimki Uyghur tili we medeniyiti üstide élip bérilghan tetqiqatlarning zamanimizdiki eng güllen'gen waqti del shu irqiy qirghinchiliq bashlan'ghan 2017-yiligha toghra keldi. Dégendek, mushu mezgillerde rusiye, gérmaniye, en'gliye, yaponiye, firansiye, shiwétsiye, teywen qatarliq döletlerde saqliniwatqan qedimki Uyghur tili we medeniyiti bilen munasiwetlik eserler üstide élip bérilghan tetqiqatlarda qolgha kelgen netijiler heqqidiki xoshxewerler üzülmidi. Shu waqittin bashlap qedimki Uyghur tilidiki qolyazmilarning tili, mezmuni bilen munasiwetlik köp sandiki döletlik we xelq'araliq hemkarliq türliri barliqqa keldi.

 Gérmaniyede hazirghiche neshr qilin'ghan qedimki eserlerdiki barliq sözlükler xezinisining mupessel lughitini tüzüsh meqset qilin'ghan kolléktip tür resmiy testiqlinip, qisqighine 6 yil ichide lughetning deslepki 7 qismi neshr qilindi. Uyghurlarning qedimki diniy medeniyiti, tarixi we iqtisadi bilen munasiwetlik qolyazmilar tetqiqati mujessemlen'gen 15 parchigha yéqin mexsus kitab ilim sahesidikiler bilen yüz körüshti. 20 Yildin béri dawamliship kelgen qedimki Uyghur tilidiki eserlerni kataloglashturush türi, 20 tomluq chong hejimlik katalog süpitide muweppeqiyetlik ayaghlashti. Qedimki Uyghurche derslikler türkiyediki köp sandiki uniwérsitétlarning türkologiye fakultétlirining muhim derslikliri qataridin orun aldi. Qedimki Uyghur tili bilen mexsus shughullinidighan piroféssorlarning sani köpeydi. Uningdin bashqa yene ötken yüz yilgha yéqin waqit ichide türkiyede barliqqa kelgen qedimki Uyghur tili bilen munasiwetlik kitablarning hemmisi yene bir qétim yéngidin neshr qilinip, qedimki Uyghurlar heqqide téximu köp melumatqa érishish pursiti tughuldi. Yaponiyelik alimlardin day matsuy (Dai Matsui) we takaw moriyasu (Takao Moriyasu) qatarliqlar, qedimki Uyghurlarning hoquq wesiqiliri we xet-chekliri heqqide ayrim ayrim kitablar neshr qildi. 1930-Yillarda swén hédin (Sven Hedin) teripidin shiwétsiyege élip kélin'gen idiqut Uyghur qaghanliqining axirqi dewrlirige tewe buddizm pelsepisige munasiwetlik eserler yawropa we yaponiye tetqiqatchiliri teripidin muweppeqiyetlik tetqiq qilinip neshr qilindi. Amérika indi'ana uniwérsitétidin lari klark (Larry Clark) ependi mani dini bilen munasiwetlik barliq qedimki Uyghurche eserler üstidiki tetqiqati ghelibilik axirlashturdi. Bulardin bashqa yene yawropa döletliridiki qedimki Uyghur tili, sen'iti, edebiyati, her xil dinlar tetqiqati bilen shughullan'ghuchilar bilen hindi-yawropa tili mutexessisliri, ottura asiya tarixi we medeniyiti tetqiqatchiliri arisida héch qachan körülmigen bir yéqin hemkarliq munasiwiti barliqqa keldi.

RFA/Ablet

 Bu mezgillerde yene Uyghur élidin tépilghan qimmetlik miraslardin sanskrit, toxar, sak, tibet, qitan qatarliq qedimiy tillardiki qolyazmilar tetqiqatimu dunya ilim saheside janlan'ghan bir dewrni kütüwaldi. Xitay hökümitining bu tillardiki eserlerni qattiq qamal qilishi, hetta chet ellik tetqiqatchilarning Uyghur éligha bérishighimu yol qoymighanliqi, ularning waqit téjep téximu estayidil izdinishige sewebchi boldi. Uyghur élidin tépilghan her xil til, din, tarix, medeniyet, sen'et we jem'iyetshunasliqqa munasiwetlik qolyazmilar üstide tetqiqat élip barghuchilar arisida shekillen'gen yéqinliq we hemkarliq burunqi waqitlargha sélishturghanda körünerlik kücheydi.

 Qisqisi, 19-esirning axiridin bashlap 20-esirning 30-yillirighiche Uyghur élidin her xil yollar bilen perqliq döletlerge élip kétilgen qolyazmilarni qaytidin qolgha élish we tetqiq qilish imkaniyiti tughuldi. Bu eserlerning ana yurtidin ayrilip dunyaning oxshimighan döletlirige bérip qélish tarixi heqqide pikir almashturushmu tetqiqatchilar qiziqidighan muhim témigha aylandi.

 Uyghur élidin tépilghan qedimki eserler tetqiqati heqqide toxtalghanda, mundaq bir weqeni tilgha élip ötüshke toghra kélidu. Qeshqeriye dölitining qurghuchisi yaqup beg bilen körüshkenliki we sherqiy türkistanning eyni dewrdiki ehwali heqqide yazghan qimmetlik eserliri bilen tonulghan en'gliyelik robért shaw (Robert Shaw) ning 1873-yili qeshqerge bille kelgen hemrahliri arisida andréw dalglé'ish (Andrew Dalgleish) isimlik shotlandiyelik bir yash yigit bolghan idi. Shu waqitlarda “Türki” yaki “Sherqiy türki” dep atalghan Uyghur tilini mukemmel ögen'gen hem yerkenlik bir Uyghur qiz bilen toy qilghan bu yash, robért shaw bilen qilghan sepiridin kéyinmu dawamliq yerken bilen léh arisida qatnap tijaret qilghan. U axirqi qétimliq sepiride qara qurum dawinidin ötüwétip, muhemmet dad isimlik afghanistanliq birsi bilen bir diniy témida munaziriliship qalghan. Kütülmigen yerdin muhemmet dad uni étip öltürüwetken we qeshqeriyege kirip yoshurunuwalghan. Qatilni tépish wezipisini üstige alghan en'gliyelik ofitsér hamilton bawér (Hamilton Bower) 1890-yili sayahetchi qiyapitide qeshqeriyege kélip qatilni izdigen. U qatilni izdep kuchagha kelgende, tasadipiy bir pursette qéyin derixi qowziqigha brahmi yéziqi bilen yézilghan sanskrit tilidiki bir qanche qolyazmilarni sétiwalghan. Bu qolyazmilar tébabetchilik, palchiliq we towa-istighpar du'aliri bilen munasiwetlik tékistler idi.

 Ilim dunyasida kéyinche “Bowér tarisha pütükliri” dep nam alghan bu qolyazmalar bayqilip aridin bir yil ötkende frédérik rudolf hörnlé (Frederic Rudolf Hörnle) teripidin oqulghan. Bu qolyazmilarning miladi 4-esirdin 6-esirgiche bolghan waqitqa tewe ikenliki éniqlan'ghandin kéyin, qedimiyliki we tépilghan yérining alahidiliki bilen hindi-yawropa tilliri alimlirini hang-tang qaldurghan. Bu kütülmigen yéngiliq yawropa we asiyadiki küchlük döletlerning alahide diqqitini qozghighan. Shuning bilen qedemlirini alliqachan bu sirliq zémin'gha élip bolghan rusiye we en'gliye elchiliri we diplomatlirining kündilik xizmetlirige yene bir muhim wezipe qoshulghan. Ular aktipliq bilen her xil yéziqtiki qolyazmilarni sétiwélishqa bashlighan.

 Rusiye sherqiy türkistanning medeniyet bayliqliridin eng deslep xewerdar bolghan we aldi bilen heriketke ötken dölet hésablinidu. Künimizde rusiyening sankt-pétérburg we moskwa sheherliride köp sanda Uyghur medeniyet miraslirining barliqi melum. Bularning ichide choqan walixanowning 1856-yili ghuljagha, 1858-1860-yilliri ariliqida qeshqerge qilghan sepiri jeryanlirida toplighan étnografiyelik buyumliri we til matériyalliri؛ uningdin kéyin toplan'ghan pantusow (Pantusov) , katanow (Katanov) we sérgéy malow (Sergey Malov) larning étnografiyelik til matériyalliri peqetla shu dewr tilini tetqiq qilish üchünla emes, belki shu dewrdiki xelq éghiz edebiyati we tarixi tetqiqati üchünmu qimmetlik menbelerdur.

 Kéyinki waqitlarda gherbiy we sherqiy türkistandin toplan'ghan we künimizde rusiye penler akadémiyesi sherq qolyazmilar instituti sankt-pétérburg tarmiqida saqliniwatqan chaghatay tilidiki tarixiy we diniy eserler, tébabetchilik qollanmiliri, risaleler oxshashla qimmetliktur.

 Rusiye penler akadémiyesi sherq qolyazmilar instituti sankt-pétérburg tarmiqi özige tewe 65 janliq we ölgen tillarda yézilghan 115000 parche eser bilen dunyadiki eng chong qolyazma merkezlirining biri hésablinidu. Bu eserler arisida 19-esirning axiri we 20-esirning bashlirida her xil yollar bilen Uyghur diyaridin sankt-pétérburgqa élip kélin'gen 6737 parche qolyazma, tash basma eserler we eser parchilirimu bar. Bular qedimki Uyghur tilidin bashqa toxar, sak, soghdi, tibet, mongghul qatarliq 13 xil tilda yézilghan. Bularning arisida 4730 parche qolyazma, tash basma eserler we eser parchilirining tili qedimki Uyghur tiligha xastur. Uyghur élining oxshimighan jaylirida, dunxu'ang we sériq Uyghurlar rayonida barliqqa kelgen bu eserlerning 9-esirdin 14-esirgiche ariliqta meydan'gha kelgenliki tesewwur qilinidu. Bu eserlerning her birining öz aldigha bayqilish, yötkilish we tetqiq qilinish hékayiliri bar. Az bir qismining qidirip tekshürüshler jeryanida bayqalghanliqi, köp qismining yerlik Uyghurlardin sétiwélin'ghanliqi melum. Bu eserler toplighan yaki élip kelgen shexslerning isimliri bilen atalghan 13 toplamgha ayrilghan. Yene ikki toplamning kim teripidin élip kélin'genliki éniq emes.

 Toplamlargha bérilgen isim bilen ebediyleshken bu kishiler arisida alékséy dyakow (Alekséi A. Dyakov) , nikolay pétrowski (Nikolay Petroviskii) we nikolay n. Krotkow (Nikolay Krotkov) gha oxshash konsullar we diplomatlar؛ aléksandér komxanowsky (Aleksandér Komhanowsksky) dek doxturlar؛ mixa'il bérézowskiy (Mikhail Bérezowskii) kebi zo'ologiye tetqiqatchiliri shundaqla roborowsky (Vsewolod Roborowsky) , kozlof (Pyotr Kuzmich Kozlov) , kléméntz (Dmitry Alexandrowitsch Klementz) qa oxshash arxé'ologlar, jughrapiyeshunaslar we étnologlar؛ shundaqla oldenburg (Sergey Fyodorovich Oldenburg) , sérgéy malow (Sergey Malow) qa oxshash sherqshunas we tilshunaslarmu bar.

 Bu qolyazmilarni tunji bolup tetqiq qilghan meshhur tilshunas we türkologlardin samoylowich (Alexander Nikolaevich Samoilovich) we wilhélm radlof (Wilhelm Radloff) larning xatirilirige asaslan'ghanda, qolyazmilarni yighish eng deslep roborowsky we kozloflar 1893-1895-yilliri meshhur arxé'olog nikolay przhéwalski (Nikolay Przhevalski) yétekchilikidiki sherqiy türkistan ékspéditsiyesi jeryanida turpanning idiqut we tuyuq ghojam mazari etrapida yerliklerdin bir qisim qolyazma yapraqlirini sétiwélishi bilen bashlinip, kéyinche Uyghur élining hemmila yérige kéngeygen.

 Rusiye penler akadémiyesi sherq qolyazmilar instituti sankt-pétérburg tarmiqida saqliniwatqan bu qolyazmilar san jehettin köp, mezmun jehettin xilmu-xil. Qolyazmilarning köp qismi Uyghur élidin, az bir qismi dunxu'ang ming budda öyliridin yighiwélin'ghan. Ulardin bashqa yene 1910-yili gensudiki sériq Uyghurlar rayonidin élip kélin'gen budda dini meshhur eserliridin “Altun yaruq” ning 397 yapriqidin teshkil tapqan eng toluq nusxisimu bar. Wilhélm radlof bu eserning 235 yapriqini wénjuko mehellisidiki bir budda ibadetxanisidin tépiwalghan. 135 Yapriqini bir yéza bashliqidin sétiwalghan. Qalghan 30 yapriqi suju shehirining hakimi teripidin sowghat qilip bérilgen. Qolyazmilar arisida orun alghan 11-esirde xitaychidin Uyghurchigha terjime qilin'ghan “Shu'en zangning terjimehali” namliq eserdin 88 yapraqning mezkur institutqa kélish hékayisi bir az bashqiche. Bu yapraqlar eslide tatarlarning diniy alimi murat remzi teripidin 1926-yili turpanda sétiwélin'ghan. Yapraqlarning pütünrekliri 1932-yili uning oghli fehmi murat teripidin mezkur institutqa sétip bérilgen. Fehmi murat qalghan 123 kemtük yapraqlarni firansiyelik sherqshunas pa'ul pélli'otning arichiliqi bilen parizhdiki guymé muzéyi (Musée Guimet) gha satqan.

 -1897Yili sankt-pétérburgdiki rusiye penler akadémiyesi sherq qolyazmilar institutida wilhélm radlof bashlighan qolyazmilar tetqiqati qisqa waqit ichide nahayiti chong netijige érishken. 1909-Yili radlof neshrge teyyarlighan mani dini mezmunidiki eserliridin “Xu'astu'anit” , uningdin kéyin buddizm mezmunidiki eserlerdin “Tishastwustik” , “Altun yaruq” qatarliqlar arqa arqidin neshr qilin'ghan. Kéyinche radlofning tetqiqatini dawamlashturghan sergéy malow Uyghurche höjjetler we towa-istighpar du'alirini neshrge teyyarlighan.

 1990-Yilliri din bashlap rusiye penler akadémiyesi sherq qolyazmilar instituti sankt-peterburg tarmiqi yaponiye alimliri bilen nahayiti yéqin bir hemkarliq ornatqan. Masahéro shogayto (Masahero Shogaito) , jutén oda (Juten Oda) we hiroshi umémura (Hiroshi Umemura) qatarliq alimlarning tirishchanliqi netijiside yene bir qatar qedimki Uyghur tilidiki eserler neshr qilinip jama'et bilen yüz körüshken.

 Emma u yerdiki qedimki Uyghurche qolyazmilar tetqiqati saheside barliqqa kelgen eng xushallinarliq yéngiliq, 2021-yili élan qilindi. Rusiye penler akadémiyesi sherq qolyazmilar instituti sankt-pétérburg tarmiqida saqliniwatqan qolyazmilarning omumiy katalogini tüzüsh guruppisi gérmaniyelik meshhur Uyghurshunas piroféssor pétér zimé (Peter Zieme) ning yétekchilikide tüzülgen Uyghurche eserler katalogining deslepki toplimi dunya ilim sahesi bilen yüz körüshti. Chong-kichik 603 parche qolyazma heqqidiki asasiy uchurlargha yer bérilgen bu toplamda her bir qolyazmining tépilghan yéri, tili, chong-kichikliki, qur sani, xet shekli, yapraq sani, neshr qilin'ghan yaki qilinmighanliqi heqqidiki asasiy uchurlar bérilgen bolup, alahide paydilinish qimmitige ige.

 Yéqinqi 6 yil ichide rusiye penler akadémiyesi sherq qolyazmilar instituti sankt-pétérburg tarmiqida qolgha kelgen netijiler, Uyghur diyarining tarixta merkiziy asiyada, hetta yawro-asiya xelqlirining medeniyet tereqqiyatida ajayip parlaq sehne bolghanliqini ispatlap körsetmekte.

***

Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.