“Boyun qisip qalghan” xoten qeghezchiliki

Üjme derixidin qeghez yasashtin ibaret ata miras kespi bilen shughullinip, jan béqiwatqan Uyghur a'ilisi. 2016-Yili yaz, xoten.

Uyghur medeniyitining ésil nemuniliridin biri bolghan Qeghezchilik Uyghur xelqining qol hünerwenchilik tereqqiyatining shahiti we emgekchan xelqning eqil-parasitining janliq pakiti hésablinidu. Qeghezchilik Hünirining Uyghurlargha tewe yazma yadikarliqlarning bizge yétip kélishi we gherb we sherq medeniyitini uchrashturushta oynighan muhim roligha sel qarashqa bolmaydu.

Halbuki Qeghezchilik Hüniri nöwette xitay hökümitining türlük cheklimilirige we xirislirigha uchrimaqta. Xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan yuqiri bésimliq siyasiti netijiside qeghezchilik hüniri we uning warisliri közdin yoqitilip, en'eniwi qeghez yasash hüniri jungxu'a millitining ortaq mirasi qilip tartiwélinishtek qismetlerge duch kelmekte. Xoten qeghizi ishlepchiqirish hüniri yoqilish girdabigha yüzlinip “Boyun qisip” qalmaqta.

Xitay hökümiti yéqinqi yillarda Uyghur élide küchep teshwiq qiliwatqan sayahetchilikni tereqqiy qildurush dolqunida, memliket ichi we sirtidiki kishilerni Uyghur élige kélip “Shinjangning neqeder bixeter we yaxshi” jay ikenlikini körüp béqishqa chaqiriq qilmaqta. “Qizil sayahet”, “Medeniyet arqiliq shinjangni ozuqlandurush” we “Shinjang yaxshi jay” qatarliq shekillerde élip bériliwatqan sayahetchilik ishliri gerche türlük-tümen namlar bilen perdazlinip otturigha chiqirilghan bolsimu, xitay hökümitining “Qirghinchiliq” mahiyitini yoshurup qalalmidi. Közetküchiler Uyghur élide ewj éliwatqan bu xil sayahetchilikni xitay kompartiyesi hökümitining zorawanliq qilmishlirini qanunlashturush üchün hemtayaq bolush herikiti dep tebir béridu.

“Qirghinchiliq sayahiti” öz nöwitide Uyghurlarning gheyriy maddiy medeniyet miraslirini yoq qilip, Uyghur medeniyitining esli qiyapiti we izchilliqigha tosalghuluq qilmaqta. Bularning ichide Uyghur qol hünerwenchilik kesipliridin kulalchiliq, pichaqchiliq we qeghezchilik qatarliqlar éghir xirisqa duch kélip, xitay hökümiti belgilep bergen kommunistik teshwiqat ramkisi we xitaylashturush istratégiyesining qurbanigha aylanmaqta.

Tarixtiki yipek yoli sodisida yuqiri tawar qimmitige ige bolghan xoten qeghizi we qeghezchilik hüniri sayahetchilikning katalizatorigha aylandurulup, xitay medeniyiti teshwiqati üchün xizmet qildurulmaqta. Qeghezchilik hüniri 2006-yili xitay döliti boyiche qoghdilidighan gheyriy maddiy medeniyet mirasi tizimlikige kirgüzülgenidi. Shundin étibaren, xitay da'iriliri xoten qariqash nahiyesi pichaqchi kentide qeghezchilik téxnikisi baghchisi tesis qilip körgezmixana, hösnxet zali qatarliq bir yürüsh türlerni yolgha qoyghan. Yéngidin qurulghan qeghezchilik hüniri baghchisi asasen xitay sayahetchilerning ékskursiye qilishigha échiwétilgen bolup, körgezme zali xoten qeghizige sizilghan xitayche uslubtiki su boyaq resim we xitayche hösnxetler bilen tolghan.

Shunisi éniqki, xitay teshwiqat tarmaqliri xoten qeghezchilik hünirining heqdar igiliri bolghan Uyghurlarning medeniyet mirasi ikenlikini tilgha almastin, belki uni jungxu'a millitining ésil medeniyet mirasi qatarida bazargha salmaqta. Kishini te'ejjüplendüridighini, tarixtin buyan “Xoten qeghizi”, “Xam qeghez” yaki “Saman qeghez” dep atilip kelgen en'eniwi hüner bilen yasilidighan qeghezni xitay metbu'atlirida xoten qeghizi dep atimastin, (桑皮纸) “Üjme qeghizi” yaki(汉皮纸) “Xen qeghizi” dep atash omumlashqan. Xitay taratqulirida yene “Xen qeghizi” dep atashning sewebi, bu xil qeghezning xitay xen sulalisi dewride ijad qilin'ghanliqining belgisi dep chüshendürülgen. Da'irilerning gépiche xoten qatarliq jaylardimu üjme derixi yétishtürülgechke, bu jaylardimu qeghezchilik hüniri tarqalghanmish.

Eger xoten qeghizi xitaylar éytqinidek ottura tüzlenglikte ijad qilin'ghan bolsa, bu hüner némishqa bügünki künde peqetla xotende saqlinip qaldi?

Qeghezchilik hünirining keship qilinishigha kelsek, xitay tarixchiliri “Töt chong keshpiyat” dep pesh qiliwatqan atalmish bu keshpiyatlarning ichidiki qeghez yillardin buyan jiddiy bes-munazirilerge seweb bolmaqta. Yéqinqi dewrde arqa-arqidin bayqalghan arxé'ologiyelik tépilmilar we yazma höjjetler xitay ottura tüzlenglikide yashighan seylun keship qilghan qeghezchilik téxnikisidin xéli burunla turpan-tarim oymanliqida qeghezchilik téxnikasining qollinilghanliqigha da'ir közqarashni otturigha élip chiqti.

Qeghezni xen sulalisi dewride ijad qilin'ghan dégen qarashni toghra désekmu, bu xil qeghez yasash téxnikisi ösümlük talaliridin paydilinip yasalghan. Halbuki, xoten qeghizi üjme derixi we toghraq derixining qowziqini asasiy matériyal qilip yasilidu. Qurghaq ottura asiya kilimati bilen ottura tüzlenglik hawa kilimati oxshimighachqa, qeghezge ishlitilidighan xam matériyallarmu perqliq bolghan. Démek xitay sulaliliri dewride qollan'ghan qeghez bilen tüptin perqlinidu.

Lopnur, niye we turpan qatarliq jaylardiki qum astigha kömülgen xarabiliklerdin qéziwélin'ghan qeghez ewrishkilirini tekshürüp békitken mutexessisler, qeghezning üjme derixi qowziqidin yasalghanliqini tekshürüp ispatlighan.

En'gliyelik alim awrél siteyinning “Qedimki xoten” namliq kitabidiki xatirilirige qarighanda, xoten tewesidiki niye xarabilikidin üjme derixi izliri bayqalghan. Niye xarabilikining yil dewrining miladiyedin burunqi 1-esirdin miladiye 4-esirgiche bolghan dewrge toghra kélidighanliqi melum. Awrél siteyin eyni waqitta xotende üjme derixi qowziqidin qeghez yasash téxnikasining keng qollinilghanliqi we qeghezchilikning xotenning yerlik ishlepchiqirishida muhim salmaqni igileydighanliqidin uchur bergen. Wénadiki botanika piroféssori j. Wisnér (J. Wisner) Niye xarabilikidin tépilghan qeghez parchilirining üjme qowziqini xam matériyal qilghanliqini ispatlap chiqqan. Tetqiqatchi wisnérning bu heqtiki doklatida, bu xil üjme derixining peqetla sherqiy türkistanning xoten rayonida ösidighanliqi, shundaqla bu xil derex qowziqining qeghez botqisi qilishqa eng bab kélidighanliqi, qeghezning süpiti ching we asan yirtilmaydighan xususiyetke ige ikenlikimu bayan qilin'ghan.

Xosh, xoten qeghizining héqiqi ixtirachilirining kim ikenliki éniq boldi. Xitay taratquliridiki xoten qeghezchilikini ottura tüzlenglikke baghlaydighan sepsetilerning meydan'gha chiqishi tégi-tektidin alghanda Uyghur medeniyitini inkar qilish we töwen körüsh xahishlirini yoshurup qalalmaydu.

Xitaydiki “Xelq tori” ning 2024-yili 12-iyuldiki xewerliride pichaqchi yézisidiki qeghezchilik hünirining warisi bilal tursunbaqi bilen ötküzülgen söhbetning mezmuni élan qilin'ghan. Mezkur söhbette bilal tursunbaqi isimlik bu yigit özining herqaysi ölkilerdiki xitay ressamlirining wetenning güzel tagh-deryalirini sizishi üchün xoten qeghizi bilen teminlep béreliginidin pexirlinidighanliqini bildürgen. U yene xoten qeghizini resim sizishqa ishlitishtin bashqa yene panus, qatlinidighan yelpügüch, qiyilghan qeghez we pétek qatarliq buyumlarni yasashqimu ishlitiwatqanliqini bildüridu.

Xewerde bayan qilin'ghan tepsilatlar shuni chüshendüriduki, qeghezchilik téxnikisi warisi bilal tursunbaqigha xitay sodigerlirini tonushturushta xitay hökümet da'iriliri wasitichi bolghanliqi éniq. Hökümet da'iriliri bilalning xoten qeghizini kimge sétish we ishlitilish da'irisini belgilep bergen. Yene bir misal alsaq, eslide tengritagh tori dep atilip hazir “Tyanshan tori” gha özgertiwétilgen hökümet tor bétining 8-séntebir künidiki xewiride, ürümchidiki ösmürlerning 20 métir kélidighan xoten qeghizige “Shinjang yaxshi jay” témisida resim sizish pa'aliyiti uyushturulghanliqi bayan qilinidu. Bulardin bashqa yene, Uyghur élining birqanche jaylirida xoten qeghizige “Junggoche su boyaq” resim sizish musabiqiliri uyushturulghanliqi melum.

Kishining diqqitini tartidighan yene bir nuqta, xitay taratquliridiki melumatlargha asasen, xoten qeghezchilikining sanaqliq warisliri asasen ayallar bilen cheklen'gen. Ming yillardin béri ish teqsimati roshen bolghan bu kesip birdinla ayallar shughullinidighan hünerge aylandurulghan. Buning keynide Uyghur élidiki a'ilining tüwrüki we emgek küchliri hésablan'ghan erlerning tutqun qilinish, iz-déreksiz ghayib bolush, mejburiy emgekke sélinish qatarliq seweblerdin a'ile yükining ayallargha qalghanliqidek arqa körünüshni tesewwur qilish tes emes.

Yuqiriqi misallarni shundaq tehlil qilishqa boliduki, xitay hökümitining neziride Uyghur medeniyitige tewe melum bir medeniyet mirasining mewjut bolup turushi üchün, choqum “Jungxu'a medeniyiti” nami astida “Xitaylashturulush” i shert idi. Shundila u xil medeniyet “Bixeter”, “Sapaliq” we “Ölchemlik” bolup hésablinidu. Bundaq dégenlik barliq medeniyet mirasliri choqum xitay istémalchilar yaki sayahetchilerning könglini utushni aldinqi orun'gha qoyushi kérek idi.

Bu nuqtidin alghanda, xoten qeghezchiliki xitay puqralirining iqtisadiy menpe'eti üchün xizmet qilidighan obyéktqa aylandurulghan bolup, shi jinpingning ottura qatlamdiki xitay puqralirini béyitip, “Xitay chüshi” ni emelge ashurush pilanining qurbanidur xalas. Xoten qeghezchilikining weyran qilinishi Uyghur medeniyitining esli qiyapiti we izchilliqigha éghir tosalghuluq qilidu. Bu xoten qeghezchilikining nöwette Uyghur meshrep-muqamliri, yémek-ichmek, örp-adetliri qatarliq medeniyet mirasliri bilen bir qatarda xitay hökümiti belgilep bergen kommunistik teshwiqat ramkisi ichige élin'ghanliqidin dérek béridu.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]