Сиясәтшунас қәһриман ғоҗамбәрди: уйғуристандики қаршилиқ күндин - күнгә күчийиватиду

Ихтиярий мухбиримиз ойған
2015.07.10
qehriman-ghojamberdi-305.jpg Д у қ сабиқ муавин рәиси қәһриман ғоҗамбәрди әпәнди.
RFA/Erkin Tarim


2009 - Йил үрүмчи қанлиқ вәқәсидин кейин уйғур елида шәкилләнгән вәзийәт пүткүл дуня уйғурлириниң, шундақла биваситә уйғурларниң һәқ - һоқуқлирини қоғдаш йөнилишидә актип паалийәт елип бериватқан рабийә қадир ханим башлиқ дуня уйғур қурултийиниң диққәт мәркизидә болуватмақта. Әлвәттә, уйғур ели вәзийити шундақла көплигән хәлқара тәшкилатларниңму диққәт етибаридин сиртта қалғини йоқ. Буни уйғур мәсилисиниң хәлқара сәһнигә чиққанлиқи испатлимақта.

2009 - Йили үрүмчидә йүз бәргән июл қирғинчилиқидин кейин уйғур елидики қаршилиқ һәрикәтлири күчәйдиму? уларниң сәвәблири немә? уйғур мусапирлириниң тәқдири қандақ болуватиду?

Биз бу һәқтә сиясәтшунас қәһриман ғоҗамбәрди билән сөһбәт елип бардуқ.

- Бултур үрүмчи қанлиқ вәқәсиниң бәш йиллиқи хатириләнгән иди. Бу йили мана алтә йил толуватиду. Мушу бир йил арилиқида уйғур елидики қаршилиқ һәрикәтлири йәнә күчәйдиму? әгәр күчәйгән болса, қанчилик дәриҗидә?

- Бир йиллиқ арилиқта, әгәр баһа бәрсәк, уйғуристандики миллитимизниң мәркәзниң мустәмликә сияситигә қаршилиқи икки һәссә күчәйди. Әң чоң мисал, бу бултурқи, йәни 28 - вә 29 - июлда қәшқәр вилайити йәкән наһийисиниң елишқо йезисида йүз бәргән башта намайиш, андин аммиви қозғилаң вә уни хитай һөкүмитиниң наһайити кәң көләмдә әскәр қоллинип, дәһшәтлик бастуруши. Шәхсән мениң көз қаришимда икки миңдин артуқ бигунаһ аһалә қәтлиам қилинди. Қаршилиқ күндин - күнгә күчийиватиду.

- Бу вақит ичидә дуня уйғур қурултийи үрүмчи июл қанлиқ вәқәсигә даир йәнә немиләрни ашкарилалиди?

- Миллий лидеримиз рабийә қадир башлиқ дуня уйғур қурултийиниң бир йил ичидә қилған әң чоң ишлириниң бири из - дәрәксиз йоқап кәткән дегән нам билән, йәни хитай сақчилири, бихәтәрлик органлири әсли өлтүрүп, йоқ қиливәткәнләрни ениқлап, уларниң 300дин артуқ икәнликини елан қилди һәм буни пүткүл дуняға йәткүзди. Шуниң ичидә 50 кә йеқининиң тизимликини көрситип, инглиз тилида бирләшкән дөләтләр тәшкилати, явропа парламенти охшаш хәлқара органларға йәткүзди. Бу наһайити чоң иш.

- Дунядики муһим мәсилиләрниң бири - қачақлар, мусапирлар мәсилиси. Мушу бир йил ичидә қанчилик уйғур пуқралири әлдин чиқип кетишкә мәҗбур болди? буниңға асасән немә сәвәб болуватиду? уларниң мәсилиси билән биваситә шуғуллиниватқан тәшкилатлар барму?

- Бир йилниң ичидә шәхсән өзәмниң тәхмини бойичә үч миңдин артуқ қачақ қачти. 2009 - Йилдин башлап уларниң сани 10миңдин ешип кәтти. Асасий сәвәб бейҗиңниң һазирқи йеңи мустәмликә сияситиниң наһайити қанхорлишишидин, йәни әң биринчи орунға мән шуни қойған болар идим - сиясий тәқибләшләр, чекидин ашқан қанунсизлиқ, аталмиш қош тиллиқ маарип, һәдди - һесабсиз диний тәқибләш, туғут мәсилиси, иқтисадий тәқибләш, мәдәний хитайлаштуруш. Мана буниң һәммиси хитайниң йеңи мустәмликә сияситиниң саһәлири болиду. Шуниң үчүн қачақлар буниңдин кейинму даим болиду. Қачақлар бойичә дуня уйғур қурултийи, биваситә рабийә қадир һәм униң муавинлири, асасән сейит төмтүрк вә абдуқадир төмтүркләр, системилаштуруп ишләватиду. Мәсилән, қачақларниң кейинки вақитта көп йиғилған йәрлири камбоджа, вйетнам, малайшия қатарлиқ дөләтләргә үч - төрт қетим берип, шу йәрдики һөкүмәтләр, бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң инсани һоқуқи кеңиши вә хәлқарадики нопузлуқ дөләтләр америка, әнглийә, фирансийә, германийәдәк дөләтләрниң тегишлик даирилири билән һәмкарлишиш арқисида бу мәсилә һәл болуватиду.

- Уларни асасән кимләр қобул қиливатиду? түркий тиллиқ мәмликәтләр буниңға қандақ қараватиду?

- Әң ахириқи хәвәр, түркийәгә 173 қачақ кәлди. Қачақларни қобул қиливатқан бирдин - бир дөләт түркийә. 2009 - Йилдин тартип бүгүнгә қәдәр түркийә 10миңға йеқин уйғуристан қачақлирини қобул қилип, уларға сиясий панаһ берип, дөләтниң наһайити йүксәк дәриҗидики инсанпәрвәрлик, қериндашлиқ сияситини илгири сүрүватиду. Шуңлашқа биз түркийә һөкүмитигә миннәтдарлиқ билдүримиз. Амма мәсилиләр техи бар. Мәсилән, уйғуристан сәккиз сиртқи дөләтләр, шу җүмлидин мәркизий асиядики үч қериндаш дөләт билән чегридаш. Миң әпсуски, мәркизий асиядики түркий тиллиқ дөләтләр уйғур қачақлирини диктаторлуқ хитай һөкүмитигә қайтуруп бериватиду. Бу пакит. Сиясий панаһ берилмәйватиду.

- Әмди мушу бир йил ичидә хәлқара тәшкилатлар уйғур мәсилисигә диққәт бөлдиму?

- Бүгүнки күндә хәлқарада мәвҗут әң йүксәк тәшкилат бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң йилиға икки қетим болидиған чоң йиғинида вә йәнә икки - үч қетим болидиған кичик йиғинлирида һәр даим уйғур мәсилиси қоюлуватиду. Бу, әлвәттә, миллий лидеримиз рабийә қадир башлиқ қурултайниң тиришчанлиқ қилип ишлигинидин болуватиду. Уйғур мәсилиси шундақла явропа парламентида күн тәртибигә кирди. Уйғур мәсилисигә наһайити йеқиндин яндишидиған тәшкилат инсан һоқуқини көзитиш тәшкилати, демократийини илгири сүрүш тәшкилати, вакаләтсиз милләтләр тәшкилати йилиға икки - үч қетим уйғур мәсилисигә мунасивәтлик йиғин, илмий муһакимә йиғини яки доклат беришларни өткүзүп туриду. 2015 - Йилдин башлап ислам конферансийиси тәшкилати буниңға диққәт қилишқа башлиди.

- Бу аталған тәшкилатларниң қиливатқан ишлири уйғур елидики кәскинликни аз болсиму йеникләштүрүшкә қабилму?

- Әлвәттә, бу ишлар уйғуристандики уйғурларниң һәқиқий еғир әһвалини йениклитиш, хитайниң уйғурларни милләт сүпитидә йоқ қилиш сияситини тохтитиш дәриҗисигә йәтмиди. Алдимизда йәнә наһайити көп ишлар бар. Уйғуристанда мушу болуватқан вәқәләр хитайниң, ениғирақ ейтқанда, хитай коммунистик партийиси мәркизий комитети сиясий бюросиниң миллий мәсилидики сияситиниң үзүл - кесил кризисқа учрап, бәрбат болуватқанлиқидин дәрәк бериду. Мәркизий комитетта сиясий кризис күндин - күнгә күчийиватиду. Башқа сәвәбләр һәммиси бир болуп, хитай компартийисиниң узаққа созулмай бәрбат болидиғанлиқидин дәрәк бериду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.