Қәдимий шәһәр қәшқәрниң мәдәнийәт ишәнчи нусхисиниң кодини ким йешиду?

Қәшқәр қәдимий шәһриниң ечилиш мурасими, саяһәтчиләр уссул көрүватиду, қәшқәр, 2019-йили 18-авғуст

2017-Йилидин бери давамлишип келиватқан хитай һөкүмитиниң уйғур райониға қарита йолға қоюватқан ирқий вә мәдәнийәт қирғинчилиқи дуня җамаәтчиликиниң қаттиқ наразилиқини қозғиғандин кейин хитай һөкүмити йеқинқи вақитларғичә һәр хил васитиләрни қоллинип, қилмишлирини йошурушқа тиришқаниди. Әмма шаһитларниң бир биридин күчлүк әмили дәлиллири вә инсан һәқлири җәмийәтлири билән адаләтпәрвәр дөләтләрниң күчлүк қаршилиқи нәтиҗисидә  “бигизни тағарға йошуруш”қа амалсиз қалған хитай һөкүмити тактикисини өзгәртип йеңичә йолларни издәшкә башлиди.

 Улар бир тәрәптин хитай сиртидики тәшвиқатини күчәйтип, хәлқара җәмийәт вә ахбарат орунлириға қарши тәшвиқат уруши қозғиса йәнә бир тәрәптин, уйғур райониниң өзидә ялған сәһнә ясап, уйғурниң хатирҗәм яшаватқанлиқини давраң селип, уйғурларға қарита елип бериливатқан етник вә мәдәнийәт қирғинчилиқини әйиблигән шәхс, җәмийәт вә дөләтләрни ялғанчиға чиқармақчи болуватиду. Бу йил 5-айдин башлап иқтисадий беқиндилиқ сәвәбидин һәқ иштила әмәс бәлки наһәқчиликтиму өзини қоллайдиған дөләтләрниң хитайпәрәс мухбирлирини, арқидинла хитайда турушлуқ әлчи вә әлчихана хизмәтчилирини уйғур елигә елип берип, алдин тәйярлап қоюлған “сәһнә” оюнлирини көрситиватиду. Һәтта уйғур елигә елип барған ихласмәнлири қайтқандин кейин дәйдиған вә язидиған сөзлириниму алдин  тәйярлап бериватиду.

 Мушу айниң 10-күни хитайниң муһим таратқулиридин “шинхуа тори” да мана мушундақ мақалидин бири елан қилинған. “йипәк йоли мәдәнийәт мәнзили куенлунни қаплиди” дегән мавзуда бу йил 6-айниң 22-күни хитайчә “шинхуа тори”да вә уйғурчә тәрҗимиси охшаш күндә “тәңритағ тори”да елан қилинған бу мақалә юқириқидәк еһтияҗни қандуруш үчүн, ичигә бир нәччә йеңи тартилған рәсим қистурулуп, мавзусиғиму йәнә бир қаш көз сизилип “йерим айлиқ сөһбәт - қәшқәр: йипәк йолиниң миң йилдин һалқиған мелодийәси”гә өзгәртилгән. Мақалиниң ахиридики изаһатқа қариғанда бу мақалә шинхуа агентлиқиниң, 6-айниң 21-күни йоллиған телеграммисиға асасән тәйярланған.

 Шинхуа агентлиқиниң ли зилияң, сав җихең, йүтав вә гав хән исмидики 4 нәпәр мухбири тәрипидин тәйярланған бу мақалиниң характери йәнә “қәдимий шәһәр қәшқәрниң мәдәнийәт ишәнчи нусхисиниң кодини йешиш” дәп әскәртилгән. Мақалиниң икки ай бурунқи уйғурчә нусхиси билән хитайчә нусхисини селиштурушниң өзила қизиққучиларға йетәрлик тамаша.  Мухбирлар арисидики ли зилияң исимлик шәхс гуйҗу шинхуа агентлиқи тармиқиниң мәсули. Униң бу йил январдин башлап уйғур аптоном районлуқ мәслиһәтчиләр һәйитиниң һәйәт әзаси болуп қалғанлиқиму оқурмәнләрни әҗәбләндүридиған йәнә бир сәвәб.

 Бәзи сөзлири бир қисим йеқинқи заман хитай шаирлириниң шеирлиридин вә рәислириниң нутуқлиридин елинған дәсләпки абзас уйғурчидиму шеирий шәкилдә “һәйвәтлик куенлун, узунға созулған йипәк йоли. Тағ-дәрялар меһир-муһәббәткә толди, йиллар буниңға гуваһ болди. 2000 Нәччә йил илгири, йипәк йолида колдурма яңрап, қәшқәр хуашя мәдәнийликиниң озуқландурушида өсүп йетилди. Тарихниң томури үзүлмәй давамлишип, мәдәнийәт мираслири ярқин, мол болди, тәбиәт билән адимийәт бири-бирини җулаландурди” дәп тәрҗимә қилинған.

 Бу йәрдә тилға елинған “2000 нәччә” немә дегәнлик икәнликини билмәкчи болсақ, пәқәт кейинки хән сулалиси дәвридә хитай әлчиси җаң чйәнниң улуғ тохарлар билән тил бириктүрүп һонларға бирликтә қарши туруш тәклипи билән кетиватқинида һонларға тутулуп, узун муддәт һонларниң йенида нәзәрбәнд қилинғандин кейин қечиш сәпиридә вахан каридоридин өтүп җәнубий йол билән юртиға қайтқанлиқини пәрәз қилишимиз мумкин. Әмма униң хатирилиридә қәшқәргә кәлгәнлики һәққидә учур йоқ.

Униңдин кейинки абзаста апторлар билип билмәй раст гәп қилип, “йипәк йолидики муһим базар қәшқәр қәдимдин тартип көп милләт топлишип олтурақлашқан җай, шундақла көп хил мәдәнийәт алақиләшкән, алмаштурулған, юғурулған сәһнә, униң мәдәнийәт асаси чоңқур” дәйду. Арқидинла 2022-йили 7-айда хитай рәиси ши җинпиңниң “җуңхуа мәдәнийлики шинҗаңдики һәрқайси милләтләр мәдәнийитиниң йилтизи, томури”дегән сөзлирини нәқил кәлтүрүп юқириқи сөзлирини йәнә рәт қилиду. Бу мухбирлар гурупписи қәшқәр шәһиридә мәйданға кәлгән ясима йеңилиқларниң келиш сәвәбини мундақ дәп изаһлайду:

“баш шуҗи көрситип бәргән йөнилишни бойлап, қәшқәр җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңини мустәһкәмләшни асасий линийә қилишта чиң туруп, җуңхуа мунәввәр әнәниви мәдәнийитини зор күч билән әвҗ алдуруп, шинҗаңни мәдәнийәт арқилиқ озуқландурушни чоңқур алға силҗитип, мәдәнийәт арқилиқ адәм тәрбийәләп, мәдәнийәт арқилиқ адәм йетиштүрүп, мәдәнийәт арқилиқ қәлбләрни озуқландуруп, йипәк йолидики қәдимий шәһәрдә җуш уруп раваҗланған, сиғдурушчан болған мәдәнийәт йеңи қияпитини намаян қилди”.

 Апторлар мақалиниң 6-айда нәшр қилинған нусхисида бу әмәлийәткә уйғун болмиған хуласидин кейин орун алған “томурдаш болуп, хән, таң услуби һазирғичә сақлинип кәлди” дегән кичик мавзу астида хитай генерал бәнчавниң 1-әсирниң кейинки мәзгилидә қәшқәргә кәлгәнлики һәққидә алаһидә тохталған. Қизиқарлиқи йери шуки мақалиниң йеңи нусхисида бу мәзмун чиқириветилгән.

Улар хитайлар билән уйғурлар арисидики мәдәнийәт алмаштуруш мунасивәтлири һәққидә тох тилип, таң сулалиси дәвридә чаңәндин кәлтүрүлгән чайларниң йипәк йолини бойлап қәшқәргә йетип кәлгәнликини вә қәшқәрниң чай мәдәнийити тәдриҗий гүллинип бүгүнки һаләткә кәлгәнликидәк аҗайип пәрәзлирини йезишқан.

Әзәлдинла қәшқәрни зиярәт қилған һәр бир кишини өзигә җәлп қилип кәлгән бу алаһидә адәт, пәқәтла чай ичип уссузлуқини қандуруш вә нахша ейтип усул ойнап қуруқ көңүл ечиш әмәстур. Уйғурларниң чай мәдәнийити вә чай ичиш адәтлириниң чаңән билән һеч алақиси йоқ. Уйғур елиға сирттин келидиған чайлар қәдимдә йирақ чаңәндин әмәс бәлки йеқин қошна һиндистан арқилиқ келәтти. Уйғурларниң чайханиларға җәм болуп чай ичиш адәтлири  йеқин кишиләрниң күндилик ишлар һәққидә өзара мәслиһәтлишидиған, җәмийәттә болуватқан ишлардин өзини хәвәрләндүридиған һәтта қилмақчи болған ишларда муһим қарарлар чиқиридиған алаһидә паалийәт шәкиллиридур.

 Уйғурларниң чай адәтлириниң келиш мәнбәси хитайларниңкигә һәргизму охшимайду.

 Қәдимки уйғур мәдәнийити билән мунасивәтлик мәнбәләрдин мәлумки, уйғур тилидики “чай” сөзи әслидә икки хил мәнбәдин кәлгән болуп, булардин бири кейинки вақитларда уйғур истемал буюмлири қатариға киргән ичидиған, йәни мақалә апторлири билидиған адәттики чайни көрсәтсә, йәнә бири қәдимдинла бар “нәзир-чирағ, тамақ, зияпәт, той” дегән мәниләрни билдүридиған алаһидә чай иди. “чай” ниң бу мәнилири уйғур өрп-адәтлири вә мәдәнийитидә әйнән сақлинип кәлгән. Йәни, уйғур тилида “чай қилиш, чайға бериш, чай ичүрүш” дегәндәк сөзләрни уйғур мәдәнийитиниң йилтизидин һеч хәвири йоқ у апторларниң чүшиниши әлвәттә мумкин әмәс. Демәк, “чайхана” дәп аталған бу биналар вә өйләр уйғурларниң күндилик алақә вә кишилик мунасивәтлири вә җамаәт паалийәтлири үчүн әзәлдин муһим болуп келиватқан алаһидә муһим бир тарихий аманитини сақлап келиватқан муһим сорунлардур.

Қәшқәрдики сапалчилиқ     һүнәр сәнити һәққидә тохталғанда мәзкур апторлар бу һүнәрниң келиш мәнбәси һәққидә пикир баян қилған икки уйғурниң қарашлириға йәр бериду. Бу мәрдлики билән қәшқәрниң сапалчилиқ һүнәр-сәнитиниң узун тарихқа  игә икәнликини етирап қилғандәк көрүнүшкә киривалған апторларниң, бу қәдимий һүнәрниң кейинки йилларда нәқәдәр вәйранчилиққа учриғанлиқидин хәвәрсизлики мәлум. Пүтүн кона шәһәр районида пәқәт бирла аилә тәрипидин давамлаштуруп келиниватқан бу һүнәрниң һөкүмәтниң етибарсиз қариши түпәйлидин йоқилиш гирдабиға берип қеливатқанлиқи хелидин бери шу ахирқи  сапалчилар әвлади вә уйғурларни әнсиритип келиватқан бир реаллиқ.

Қум дәрвазиниң қарши тәрипидики мәшһур уйғур тарихий шәхслиридин сейит ночиниң мәһәллиси болған “козичи яр беши” ниң һазирқи әһвали, игисиз қалған өйлириниң чак кәткән тамлири вә дәл мушу мәһәллидики ашу ахирқи һүнәрвән буниң әмили мисали.

Апторлар қәшқәр кочилирида шад-хурамлиққа чөмгән кишиләрниң нахша ейтип усул ойнап йүргәнлики, җиңҗү тиятири вә чинҗяң әлнәғмилирини бәс-бәстә орундаватқанлиқидин алған тәсиратлирини мундақ ипадиләйду: әмәлийәт шуни испатлидики, қәшқәрдики һәрқайси милләтләр мәдәнийити җуңхуа мәдәнийитиниң тәркибий қисми, җуңхуа мәдәнийити баштин - ахир қәшқәрдики һәрқайси милләтләрниң һессият йөләнчүки, қәлб макани вә мәниви макани, техиму муһими қәшқәрдики һәрқайси милләтләр мәдәнийити тәрәққиятиниң һәрикәтләндүргүчи күч мәнбәси”.

 Апторларниң бу тәсират вә баянлири әмәлийәтни асас қилғанму? қәшқәр мәдәнийити һәқиқәтән җуңхуа мәдәнийитиму? қәшқәр хәлқи улар көргәндәк һәқиқәтән бәхтликму?  қәшқәр хәлқи әсли зади ким? җиңҗү тиятири, чинҗяң әлнәғмилири қәшқәрниң мәдәнийәт кимликиму?

 Хитай тәшвиқатчи мухбирлири көтүрүп чиққан бу нәрсиләрниң һәммиси, җүмлидин хитайлар хитай коммунистлири қәшқәрни, уйғур елини шиғал қилғандин кейинки бу 74 йил җәрянида пәйда болған вә һәссиләп көпәйтилгән. Бу земинда хитай миллити әзәлдин һазирқидәк көп яшап бақмиғанлиқи мухбирларниң өзлиригиму аян. 1949-Йили қәшқәр вилайитидики хитай пуқралириниң омумий сани 2 миң әтрапида иди. Тәхминән %98 тин көпрәк нопуси уйғурдин тәркиб тапқан, әзәлдин түрк уйғур мәдәнийәт мәркизи дегән нами билән тонулуп кәлгән бу земинда, чаңән мәдәнийәт тәсирлиригә немә еһтияҗи болсун? қәдимдин өзлириниң 12 муқамини, қәшқәр хәлқ нахша-күйлирини аңлап адәтләнгән уйғурлар өзлиригә пүтүнләй натонуш җиңҗү тиятирлиридин қандақму һузурлиналисун?

 Демәк, мухбирлар қәшқәр уйғурлириниң хитай һөкүмити тәрипидин өз сәнәт байлиқлиридин ваз кечип, униң орниға хитай  тили вә нахша музикилирини өгинишкә, уйғурлар еһтияҗлиқ маарипиниң чәклинип хитай маарипни қобул қилишқа мәҗбурланғанлиқидин ибарәт бир һәқиқәтни көрмәскә салған вә бу хил зиянкәшликни тоғра дәп қариған болса керәк.

Мақалиниң давамида апторлар, қәшқәр кона шәһәр райониниң йеңичә қияпити һәққидики тәсиратлирини баян қилишип, бу районни өзгәртип ясаш үчүн наһайити көп мәбләғ селинғанлиқини ейтишиду. Әмәлийәттә хитай һөкүмитиниң бу мәбләғлириниң, әвладтин әвладқа сақлинип келиватқан уйғур бинакарлиқ сәнитини һәр хил баһаниләр билән йоқитиш вә әвладтин әвладқа әнә шундақ қәвәтлик өйләрдә, сирлиқ кочиларда яшашқа адәтләнгән хәлқни орнидин қозғап, адәтлириниң әксичә һузурсиз өйләрдә олтурушқа мәҗбурлаш үчүн сәрп қилинғанлиқи ениқ. Уйғур өрп адәтлирини чүшәнмәйдиған вә бу районниң әсли әһвалини һеч билмәйдиған кишиләрниң көзини бояш үчүн өткүзүлүватқан у ғәлитә дәрваза ечиш мурасимлири, қәшқәрни көрүп бақмиған җаңчиән ролидикиләрниң хәлқни саламлашлири, қәшқәрдики һәтта хитайдики әң чоң мав зедоң һәйкили, хитай қәһримани бәнчавниң һәшәмәтлик һәйкили вә бағчиси, униң исми билән аталған йол қатарлиқларниң һәммиси әнә шу бичарә қәшқәр хәлқини харлаш вә үмидсизләндүрүш үчүн мәқсәтлик қилиниватқан зиянкәшликтин башқа нәрсә әмәс. Пәқәт саяһәтчиләр үчүнла тәйярланған бир нәччә кочидики пәрдазлар, һәр бир сөзини ойлинип дейишкә мәҗбур уйғур дукандарлар, хитай зиярәтчилириниң халиғанчә йеқинлишип зораванлиқ қилишиға йиғлаш орнида күлүп туруп биллә рәсимгә чүшүшкә мәҗбур саһибҗамал уйғур қизлириниң дәрдигә ким йәтсун?

www.ts.cn

 Сепил ичидики өйлиридин сепил сиртиға мәҗбурий көчүрүлгән аилиләр кимгә әрз қилсун? көңүл ечиш һуҗрилириға айланған мәсчитләргә әмди ким игә чиқсун? нами 11-әсәрдин башлап тонуш сачийә мәдрисәниң һазирқи әһвали қандақ? нами мәшһур ханлиқ мәдрисәгә немә болди? уйғур ислам тарихида баян қилинидиған муһим вәқәликләрниң шаһити арслан хоҗамниң орда алдидики мазари қени?

Мақалиниң кейинки нусхисидики бир йеңилиқ, бу қетим мақалиниң ахирида қәдимки қәшқәр йипәк йолиниң ғәрбтә оттура асияға, җәнубта җәнубий асияға тутишидиған муһим бир қатнаш түгүни болғанлиқи вә будда дининиң шәрққә тарқалған 1-бекити икәнлики йезилип, будда дининиң кейинчә, ислам вә хиристиян динлириниң уйғур диярида бай мәдәнийәт мираслирини қалдурғанлиқи вә буларниң җуңхуа мәдәнийәтиниң кишини қайил қилидиған күчлүк испати икәнлики баян қилинған.

Апторлар мақалиниң ахирида қәшқәрниң һава қатниши, таш йол вә пойиз қатнишидики әвзәлликни көккә көтүрүп, қәшқәрниң аталмиш җуңхуа мәдәнийлики мунбәт туприқида йилтиз тартип һаятий күчкә толғанлиқи һәққидә давраң салиду.

Қәшқәрниң әһвалидин хәвәрдар бир кишиниң бу мақалини әпсусланмай вә нәпрәтләнмәй  туруп оқуялиши мумкин әмәс. Хитай һөкүмитиниң реаллиқ билән қилчиму мунасивити йоқ бу сүний көрүнүшләр арқилиқ қәшқәр хәлқи җүмлидин уйғур хәлқи дучар болуватқан реаллиқни ахирғичә йошуралиши мүмкинму?

Һәқиқий реаллиқни ахирғичә йошуруш вә тарихни бурмилаш, өзгәртиш һәм тоқуш мумкин әмәс. Қәшқәр шәһири, қәшқәр хәлқиниң өзигә хас өрп-адәтлири, кишилики, қәшқәрдики мәдәнийәт излири, пәхирлик тарихи, кимлики аллиқачан дуняға тонулған. ялған вә ясалма сиясий тәшвиқатлар дуня җамаәтчиликиниң қәшқәр хәлқигә вә улар яратқан мол мәдәнийәт байлиқлириға болған һөрмитини   вә һесдашлиқини һәргиз йоқиталмайду.

***

Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.