Хитайниң қәшқәр шәһирини қоғдаш қарари, “мүҗмәл” һәм “кечикип чиқирилған қарар” дәп қаралмақта
2024.04.12

Уйғур дияриниң әң юқири қанун чиқириш оргини болған уйғур аптоном районлуқ хәлқ қурултийи йеқинда низамнамә мақуллап, уйғур мәдәнийитиниң бөшүки дәп қаралған қәдимки йипәк йолиниң муһим түгүнлиридин қәшқәр шәһириниң қәдимки мәдәнийәт хаслиқини қоғдашни қарар қилған. Пәқәтла қәшқәр қәдимий шәһәр рәстилирини қоғдашқа хас болған бу низамниң “җуңхуа миллитиниң мунәввәр тарихий вә мәдәнийити” ни қоғдаш, қәшқәр қәдимий шәһириниң җанлиқ муһитини давамлаштуруп, уни “лайиһәләш, қоғдаш, униңға варислиқ қилиш, ишлитиш” җәһәтләрдә қануни рамка билән тәминләйдиғанлиқи қәйт қилинмақта. Әмма мутәхәссисләр бу низамниң қәшқәр қәдимий шәһәр рәстилирини қоғдашта үнүмлүк рол ойнишиға гуман билән қарайдиғанлиқи, униң кечикип чиқирилған бир қарар икәнлики һәм қәшқәр шәһириниң әсирләрдин бери давамлишип кәлгән җанлиқ қәдими мәдәнийитини “музейлаштуруп”, ноқул саяһәт обйектиға айландурушни чиқиш қилғанлиқини билдүрмәктә.
Мәлум болушичә, уйғур аптоном районлуқ хәлқ қурултийи даимий комитетиниң 31-март күни бирдәк аваз билән мақуллиған 31 маддилиқ мәзкур низами, бу йил 1-майдин башлап рәсмий иҗра қилинишқа башлайдикән. Низамда қоғдаш даирисидики обйектлар 6 түрлүк категорийәгә бөлүнгән. Бу 6 түрлүк категорийә қәшқәр қәдимий шәһириниң омумий тарихий қияпити, һалити, тәбиий һәм антропологийәлик мәнзириси, тәбиий муһити, көчмәс мәдәнийәт мираслири, тарихий бина, қәдимий дәрәх, әнәнивий мәһәллә, коча, һойла, өй-имарәт, қурулуш шәкли, дукан, ишхана, чоң тарихий вәқәләр, тарихий шәхсләр, қол һүнәрвәнчилик, әнәнивий сәнәт, шуниңдәк өрп-адәт, қаидә-йосун қатарлиқ ғәйрий маддий мәдәнийәт мираслирини өз ичигә алидиғанлиқи тәкитләнгән, әмма униң қайси конкрет обйектларни қоғдаш нишани қилидиғанлиқи көрситилмигән. Низамнамидә пәқәт конкрет қоғдилиш обйектлириниң тизимликини бекитиш, қоғдаш хизмитини маслаштуруш механизми қуруп, қоғдаш хизмитидики “нуқтилиқ қийин мәсилиләр” ни бир тәрәп қилишқа қәшқәр шәһәрлик һөкүмәтниң мәсул болидиғанлиқи тәкитләнгән. Америка җорҗи вашингтон университети, мәркизи асия тәтқиқат түриниң директори, пирофессор шан робертс (Sean Roberts) ниң қаришичә, бу низам нурғун җәһәтләрдин бәк кечикип чиқирилған бир қарар икән.
Шан робертс мундақ дәйду: “бу қарар нурғун җәһәтләрдин бәк кечикип чиқирилған бир қарар. Сизму билгәндәк дөләт 2019-йиллиридин башлап (қәшқәр) қәдимий шәһәр рәстилирини чеқишқа башлиған. Мән бу (низам) уйғурларниң һәқлирини вә бу районни қоғдаватимиз, дәйдиған тиришчанлиқ билән бағлинишлиқ дәп ойлаймән”. Пирофессор робертс, мәвҗут вәзийәттә бу низамниң қәшқәрниң һәқиқий мәдәнийәт әнәнисини қоғдашта үнүмлүк рол ойнимайдиғанлиқини билдүриду. Униң тәкитлишичә, һазирқи қәшқәрниң мәдәнийәт әнәниси қаримаққа “һәқиқийдәк” көрүнсиму, әмма бу қәшқәрниң тарихий вә қәшқәр хәлқи билән һәқиқий рәвиштә бағлинишлиқ әмәс икән. 1990-Йиллирида қәшқәрни зиярәт қилип, бу шәһәрдә антропологийәлик тәкшүрүштә болған пирофессор робертс 10-апрел бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда, өз вақтидики қәшқәр билән һазирқи қәшқәрниң пәрқлиқ икки макан икәнликини көрсәтти.
У мундақ дәйду: “қәдимий әнәнилириниң (қәшқәрдики) йәрлик шәкли асасән вәйран қилинди. Мениңчә, даим тәкрарлинип туруватқини шуки, һөкүмәт тәрәп ‛һәқиқийдәк‚ көрүнидиған бир мәдәнийәт әнәниси бәрпа қилишқа қизиқиватқандәк қилсиму, әмма бу хил мәдәнийәт әнәнисиниң бу район вә бу йәрдә яшайдиған хәлқләр билән һечқандақ бағлиниши йоқ. Һалбуки, бу хил мәдәнийәт әнәниси пәқәт саяһәт иқтисади үчүн пайдилиқ”.
Мәлум болушичә, зор миқдарда мәбләғ селип, қәшқәр қәдимий шәһәр рәстилирини қайта ясаш вә уни саяһәткә ечиш хизмити хитайниң бейҗиңни база қилған “җоңкун ширкити” тәрипидин контрол қилинмақта икән. Америкадики “уйғур кишилик һоқуқ қурулуши” ниң тәтқиқат директори һенрик шаҗивиский (Henryk Szadziewski), қәшқәрни қоғдаш бир “иҗабий қәдәм” болсиму, әмма униң пәқәт қәшқәр қәдимий шәһиригә мәбләғ салғучилар үчүн бир “иҗабий қәдәм” икәнликини тәкитләйду.
Һенрик шаҗевиски мундақ деди: “мениңчә, бу пәқәт бәзи кишиләр үчүн бир ‛иҗабий қәдәм‚ һесаблиниду. Буниң мәсхирилик йери, бу кишиләр йеңи ясалған қәшқәр қәдимий шәһәр рәстилиригә мәбләғ салған. Бизгә мәлум болғандәк қәшқәр қәдимий шәһири 2008-йили чеқилишқа башлиди. Һалбуки, йеңи ясалған қәшқәр қәдимий шәһәр рәстилири пәрқлиқ йеңи кишиләр тәрипидин игиләнди. Саяһәтчилик вә униңдин пайдилиниватқанлар нәқ шулар.”
Һенрик шаҗивискиниң қаришичә, бу тәрәққият уйғур мәдәнийитиниң рухсәт қилинған тәрәплиригила йол қоюлидиғанлиқини көрсәтмәктә икән. У 10-апрел бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: “бу шуни көрситип беридуки, уйғур мәдәнийитиниң рухсәт қилинған тәрәплирила саяһәтчилик вә пайда-мәнпәәт үчүн ишлитилиду. Әлвәттә, қәшқәр қәдимий шәһәр рәстиси буниң типик намайәндиси һесаблиниду”.
Уйғур аптоном райониниң “қәшқәр қәдимий шәһирини қоғдаш низами” явропа парламентиниң 2011-йили 3-айда қарар мақуллап, қәшқәр шәһирини чеқишни тохтитишқа чақиришидин 13 йил өткәндин кейин чиқирилған. явропа парламенти шу қетимлиқ қарарида, қәшқәр шәһириниң техиму вәйран болушидин қоғдаш үчүн, бейҗиң һөкүмитидин қәшқәрни б д т пән маарип, мәдәнийәт тәшкилатиниң қәдими йипәк йолини қоғдаш түригә киргүзүшини тәләп қилған. явропа парламенти әйни вақитта, бейҗиңниң “қәшқәр шәһирини, қазақистан, қирғизистан, таҗикистан вә өзбекистанниң йипәк йолини UNESCO мәдәнийәт мираслири тизимликигә киргүзүш илтимасиға қошушни ойлишип көрүши” ни сориған, әмма бейҗиң һөкүмити буниңға инкас билдүрмигәниди. Һенрик шәҗивиски, хитайниң қанун чиқирип, қәшқәр шәһиридә немини қоғдимақчи болғанлиқи вә қоғдаштики чиқиш нуқтисиға соал қойди.
Шаҗивиски мундақ деди: “һечбиримизниң бу әнәниләрдин кишиләрниң хатириси сиртида йәнә немиләрниң қалғанлиқини билиши мүшкүл. Һалбуки, биз хитай дөлитиниң кишиләргә қарита меңә ююш елип барғанлиқини билимиз. Мениң қаришимчә, буниң биринчи мәқсити мәбләғни қоғдаш, иккинчиси, униң қоғдимақчи болғини дөләт бекиткән уйғур әнәнисидур. Булар уйғур, дәп бәлгиләнгән вә уйғурдәк көрүнидиған, әмма уйғурлар шәкилләндүргән әнәнә әмәс.”
“қәшқәр қәдимий шәһирини қоғдаш низами” да қәйт қилинишичә, қоғдаш районидики коча вә мәһәллиләр әнәниви һалитини сақлиши, тарихий услуби, бошлуқ көлими, кочиларниң көрүнүши вә коча бойлиридики түврүкләр тарихий услубини қоғдиши, дуканларниң тахтиси, ишик алдиниң безилиши, чирағ рәңги вә башқа қошумчә әслиһәләр қәдимийлик қияпити һәм муһит кәйпиятиға маслишиши, қоғдаш обйекти болған қурулуш, имарәт яки мәнзириләрни чеқиш, өзгәртиш вә яки униң мәнзирисигә дәхли қилидиған қурулушларни қилиш чәклиниши керәк икән.
Америкадики йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси, доктор қаһар барат 9-апрел бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда, қәшқәрни UNESCO ниң қоғдаш тизимликигә киргүзмәй туруп, униң мәдәнийитини қоғдаш мумкин әмәсликини илгири сүрди. Биз 9-апрел күни UNESCO билән алақилишип, уларниң инкасини соридуқ. UNESCO Ниң алақә ишлири әмәлдари франшис вибау (Francios Wibaux) 11-април инкас қайтуруп, “бу мәсилиниң интайин сәзгүр мәсилә” икәнликини билидиғанлиқини, бизниң суаллиримизни алақидар даириләргә йәткүзгән болсиму, бирақ һазирғичә җавап кәлмигәнликини билдүрди.
Доктор қаһар баратниң қаришичә, әгәр хитай һөкүмити қәдимий қәшқәрни қоғдашта сәмимий болса, мәдәнийәтни толуқ вә әтраплиқ қоғдиши, қол язма вәсиқиләрни, кона мәдрис һәм мәсчитләрниң излириниму әслигә кәлтүрүши керәк икән.
Һалбуки, җорҗи вашингтон университетидики шан робертс, һазирқи һаләттә хитай һөкүмити уйғур мәдәнийитигә көңүл бөлиду дәп қарашниң бимәнилик икәнликини вә бу мәдәнийәтниң “музейлаштурулуш” тәһдитигә дуч келиватқанлиқини тәкитләйду. Шан робертс мундақ дәйду: “бу йәрдики ядролуқ мәсилә, һазирқи һаләттә хитай һөкүмити уйғур мәдәнийитини қоғдашқа көңүл бөлиду, дәп қараш бимәнилик. Һазир биз кейинки мустәмликичиликкә аит нурғун хаһишларни көрүватимиз”. Шан робертсниң ейтишичә, “һазир уйғур мәдәнийити хитайда дуч келиватқан хәтәр, униң музейлаштурулуши, униң һәрикәтчан җанлиқ бир мәдәнийәт болуштин мәһрум қалдурулуп, саяһәтчиләр үчүн бир түргә айландурулуши болмақта” икән.
Лекин “шинхуа агентлиқи” қатарлиқ һөкүмәт таратқулирида, уйғур дияридики алақидар йәрлик әмәлдарларниң бу низамни “қәшқәр қәдимий шәһирини қоғдаш хизмитидә сақлиниватқан мәсулийәт ениқсизлиқи, рухсәтсиз ремонт ишлириниң бинакарлиқ қияпити билән тарихий хаслиқ өз-ара маслашмаслиқ мәсилисини кәлтүрүп чиқириши, әнәниви мәдәнийәтниң толуқ әкс әтмәслики қатарлиқ мәсилиләрни қанунға асасән һәл қилиш үчүн” чиқирилғанлиқини билдүргәнлики қәйт қилинмақта. Хитай һөкүмити “йәр тәврәшкә чидамлиқ өй” селиш намида қәшқәр шәһирини чеқип, уйғур пуқралирини көчүрүш пиланини 2008-йилидин башлиған. Мәлум болушичә, әйни вақитта хитай һөкүмити қәшқәр қәдимий шәһәр райониниң 85 пирсәнтини чеқишқа өткәниди.