“қияқ қудуқ” қумтураси һәққидә хитай немә дәйду?

Қияқ қудуқ харабилики.

2022-Йили 3-айниң 31-күни, хитай мәдәнийәт ядикарлиқлири идариси лопнур наһийәсигә җайлашқан қияқ қудуқ харабисини 2021-йиллиқ “мәмликәт бойичә он чоң археологийәлик байқаш” нәтиҗисини ичидики әң йеңи байқаш дәп елан қилиду. Шундин етибарән, хитайдики һәрқайси чоң ахбарат орунлири вә таратқулири бу һәқтики тәшвиқатни кәң қанат яйдуруп кәлмәктә. 2021-Йили хитай һөкүмити қияқ қудуқ харабилииқи һәққидә зор мәбләғ вә күч аҗритип, “қум барханлири астидики хәзинә” намлиқ чоң типтики һөҗҗәтлик филим ишлигән вә бу филим пүтүн хитай тәшвиқат васитилирини қаплап, хитай мәркизий телевизийә истансисиниң асаслиқ қаналлирида тарқитилған.

Хитай археологийә саһәси қияқ қудуқ харабисиниң әслидә таң сулалиси дәвридә сәддичин сепили билән бир туташ қилип ясалған маяк мунари икәнликини оттуриға қойиду. Хитай мәтбуатлири мәзкур қумтураниң тарихта һәрбий алақә системисидики қәдимки хәвәрлишиш вә муһапизәт суписи ролини өтигәнликидин ибарәт сәпсәтини базарға селиш арқилиқ, мәзкур маяк мунари таң сулалисиниң мәркизий һакимийәт астида районларни бөлүп башқуруш, чегра районларни контрол қилишни мустәһкәмләш истратегийәсиниң бәлгиси вә тәдбири икәнликидин дерәк бериду дәп көрситиду.

Хитай мутәхәссислири йәнә маяк мунари тәсис қилинған җайларниң һәммиси “улуғ таң сулалисиниң қудритиниң намайәндиси, җуңхуа мәдәнийитиниң изчил түрдә әтраптики көп милләтләрниң қошулуши билән бәрпа болғанлиқиниң испати” вә “хитайниң һакимийәт күчиниң символи” дәп давраң салмақта.

“шинҗаң археологийә идариси” 1989-йили 2-қетимлиқ мәмликәтлик мәдәнийәт ядикарлиқлирини тәкшүрүш һәрикитигә әгишип, көнчи дәряси еқинидики районларда мәдәнийәт ядикарлиқлирини қезишни башлиған болуп, 2019-йилидики тәкшүрүштә бу җайдики маяк мунари линийәсиниң шәрқтин ғәрбкә созулған җәмий 11 данә маяк мунаридин тәркиб тапқан бир система икәнликини җакарлайду.

Һалбуки, 2019-йили қияқ қудуқ қумтураси харабилиқиниң тунҗи қетим байқилиши болмастин, илгири свен һедин, аврел ситәйин қатарлиқ бир қисим ғәрблик археологлар вә експедитсийәчиләр 19-әсирниң кейинки йеримидин башлап бу җайда археологийәлик тәкшүрүш вә издинишләрдә болғаниди. Әнглийәлик археолог аврел ситәйин 1907-йили вә 1914-йили, бу җайда хели чоңқур издинишләрдә болған болуп, бирқанчә қумтураларни қидирип тәкшүргән вә бир қисим фото сүрәт, хәритиләрни қалдурған. Бүгүнки күндә хитай тәтқиқатчилири ситәйин сизған хәритини инкар қилип, мөҗизә кәби бу байқашлар нәтиҗисидә он нәччә әсир қум барханлири астида көмүлүп ятқан нәччә йүзлигән хитайчә хәтлик язма ядикарлиқларға еришкәнликини хәвәр қилиду.

Қияқ қудуқ харабилиқиниң қайта оттуриға чиқиши, тосаттинла нәччә йүз парчә язма ядикарлиқниң тепилиши, илгирики чәтәл археологлириниң көзқарашлириниң хитайлар тәрипидин инкар қилиниши вә ахирида қияқ қудуқ харабилиқиниң тарихтиму хатириләнмигән таң сулалисигә тәвә маяк мунари дәп йәкүн чиқирилишиға охшаш бир қатар тәпсилатлар қияқ қудуқ қумтурасиниң хитай мутәхәсислири ейтқинидәк таң сулалиси үчүн хизмәт қилған әслиһә болғанлиқи кишиниң гуманини қозғайду.

Аврел ситәйин 1907-йиллиридила мәзкур маяк мунари вә хитайниң сиясий вәзийити тоғрилиқ мулаһизә йүргүзгәниди. Униң қаришичә, әйни вақитта тарим ойманлиқида шу вақитлардики хитай дөлитиниң бу җайларға һуҗум қилип киргән кичик бир һәрбий гарнизони болған болуп, асаслиқи һонлар вә тәңри теғиниң шималидики бир қисим чарвичи милләтләрниң һуҗумидин қоғдиниш үчүн тәсис қилинған вә әйни вақитта оттура асия билән хитайни бағлап туридиған еғиз орнида хизмәт қилғаникән. Һалбуки, хитайниң сулалә пүтүклири яки йилнамилиридә хитайниң кеңәймичилик қуввитиниң бәлгиси болған бу линийәниң мәмурий башқуруш ишлириға аит һечқандақ хатирә қалдурулмиғанлиқи мәлум.

Аврел ситәйинниң қаришичә, хитайлар бу кичик гарнизондики әскәрләрни кейинчә мустәмликичиләргә айландуруштин ибарәт системилиқ пиланини ишқа ашуруш үчүн хели урунуп көргән болсиму, лекин улар йәнила өз-өзини тәминләштин башқа көп тәрәққий қилалмиған. Тепилған хитайчә язма хатириләр вә маддий буюмлар хитай гарнизонидики әскәрләрниң териқчилиқ билән шуғуллинип, йемәк-ичмәк мәсилилирини һәл қилидиғанлиқи, кийим-кечәк вә дубулға-савут, оқя қатарлиқларниң баш мәркәздин тәминләп берилидиғанлиқини дәлилләп бериду. язма ядикарлиқларниң ичидики әскәрләргә қәрәллик түрдә оқя тарқитилип берилидиғанлиқи, оқяларниң тәминлигүчисиниң хунәндики бир ишләпчиқириш орни икәнлики шуниңдәк бу орунниң исми вә ишләпчиқириш күн тәртиплири һәққидики баянлар буниң һәрбий гарнизон болуп, һәргизму мәмурий башқуруш оргини әмәсликигә пакит болалайдиғанлиқини көрситиду. Әгәр хитай ейтқандәк бу маяк суписи тарим ойманлиқидики районларниң таң сулалисиниң игидарчилиқидики районлар икәнликиниң испати болса вә таң сулалиси бир туташ башқуруш түзүмини йолға қойған болса, әскәрләрниң турмуш лазимәтликлирини вә һәрбий әшялирини йирақ җайлардин әкәлдүрүп йүрмәйтти, әксичә тарим ойманлиқидики йәрлик мәһсулатларни қолланған болатти.

Хитайниң қияқ қудуқ харабисини өз һакимийитигә бағлап чүшәндүрүши тарихий пакитларға һөрмәт қилмиғанлиқ, дуня җамаәтчиликиниң көзини бояшқа урунуштин башқа нәрсә әмәс дәп һесаблаш мумкин. Қияқ қудуқ харабилики вә униң тарихий орни һәққидә илгири илим саһәсидә изаһат берилип болған пакитлар мәвҗуттур, шуңа уларниң бу сәпсәтиси һәргизму дуня илим саһәсидикиләрни қайил қилалмайду. Хитайниң қияқ қудуқ сәпсәтисини базарға селишиниң маһийити бир җүмлә сөз билән ейтқанда хитай даирилириниң уйғур қатарлиқ түркий милләтләрниң мәвҗутлуқини вә тарихтики мустәқиллиқини инкар қилиштин ибарәт.

2017-Йили 4-айда уйғур қатарлиқ түркий милләтләрни нишан қилған кәң көләмлик тутқун башланғандин кейин, хитайниң уйғур елидики археологийә вә инсаншунаслиқ тәтқиқати йеңи басқучқа қәдәм қойди. Шинҗаң аптоном районлуқ партийә комитети археологийәлик “бөлгүнчилик” кә қарши турушниң сиясий нишанини оттуриға қойди вә мәдәнийәт ядикарлиқлириниң “шинҗаң әзәлдин җуңгониң айрилмас бир қисми икәнлики” дин ибарәт идиологийәсигә хизмәт қилиши керәкликини тәкитлиди.

Хитай һөкүмити уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ сияситини иҗра қилиш үчүн, әң алди билән тарихий пакитларни йоқ қилип яки бурмилап, уйғурларға аит болған барлиқ маддий вә ғәйрий маддий мәдәнийәт буюмлирини өзиниң тарихий мәдәнийитигә бағлаш үчүн ишни археологийәлик тепилмилар вә мәдәнийәт ядикарлиқлириға хитай тамғиси бесиштин башлимақта.

Мәлум болушичә, хитай даирилири һазир уйғурлар “җуңхуа миллити”, “тарихтин тартип уйғурлар мустәқил дөләт қурмиған,” “қәдимдин тартипла мәркизий һөкүмәткә тәвә болған”, “шинҗаң әзәлдинла хитайниң бирқисми” дегәнләрни күчәп тәшвиқ қилмақта. Шуниңдәк “җуңхуа миллити ортақ гәвдиси” еңини сиңдүрүш вә күчәйтишкә һәрикәт қилмақта.

Қияқ қудуқ харабилиқи вә хитайларниң уни хитай тарихиға бағлап тәшвиқ қилиши хитайниң уйғурларға қаратқан ассимилятсийә стратегийәсиниң бир қисмидин ибарәт.

***Мәзкур мақалидә оттуриға қоюлған пикирләр апторниң шәхсий қарашлири. Радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.