RFA/Pida’iy
Perzentlerde Uyghurluq kimlikini qandaq yétildürüsh, Uyghurluqni qandaq saqlash we qandaq namayan qélish muhajirette yashawatqan Uyghurlar duch kéliwatqan halqiliq mesililerning biri. Közitishlerge qarighanda, bu mesilini yaxshi hel qilalmighan birinchi ewlad Uyghur muhajirlarning chet'ellerde musulman milletler bilen quda-baja boluwatqanliqi melum.
1980-Yillardin kéyin musapirliqqa mejbur bolghan Uyghurlarning azliqi we her qaysi ellerdiki sheherlerge tarqaq orunlashqanliqi seweblik ularda musulmanliq kishilikini saqlashqa qarighanda Uyghurluq kimlikini saqlap qélishning tes bolghanliqimu emeliyet. 2017-Yildin burun bezi ata-anilar perzentlerni weten'ge ewetip til ögitish, ularning jöre tallishigha purset yaritip ghelibe qilghan bolsimu, emma hazirqi weziyet bu imkanni yoqqa chiqardi.
Muhajirette perzentlerde Uyghurluq kimlikini yétildürüsh üchün heptide bir qétimliq ana til dersliri muhim, lékin téximu muhimi heptide bir qétim ögen'gen shu ana tilda her küni yashash, ana tilda özini namayan qilish, Uyghur tilini Uyghur medeniyitide toluq yashash arqiliq singdürüsh téximu muhim, emma bumu yéterlik emestek qilidu.
Yéqinda öyimizge bir norwék ayal méhman bolup keldi. Yette yashqa kirgen qizim Uyghuriye uning bilen norwékche parangliship olturup, -sen musulmanmu yaki norwékmu?-dep soridi, andin özining musulmanliqini, héyt küni chüshtin burun musulman qoshnilarning baliliri bilen oynighanliqini, chüshtin kéyin barliq musulmanlar yighilip, tamaq yégenlikini sözlep berdi.
Méhman ketkendin kéyin qizimgha milltining Uyghurluqi, dinining islamliqi heqqide chüshenche berdim. Emma qizim millet, din dégen sözlerni yaxshi chüshen'gili unimay, özining musulmanliqida ching turdi. Uninggha norwék dégen uqumning millet nami ikenliki, buning qarshisining Uyghur bolidighanliqini, eger biri özini xristi'an dep tonushturup qalsa, uninggha özini musulman dep tonushtursa bolidighanliqini chüshendürdüm. Uninggha din, millet dégenlerning perqini shunche chüshendürüpmu, misal élip yéshipmu hés qildurup bolalmidim. U öz pikride ching turup: -musulman halal yémeklik yeydu, roza tutidu, namaz oquydu, héyt qilidu, undaqta, Uyghurlar néme qilidu? qandaq adem Uyghur bolidu?-dep so'al qoydi.
Bu so'allargha qandaq jawab bérishni bilelmidim. Axiri uninggha: "Qolida kök bayriqi bolghan, Uyghurche sözleydighan, ana til mektipige baridighan, 11-ayning 12-künidiki dölet bayrimini tebrikleydighan, noruz oynaydighan, xitaygha qarshi namayishqa chiqidighan, Uyghurlarni yaxshi köridighan kishilerni Uyghur deymiz," dey dep oylapmu toxtap qaldim. Undaq désemmu toghra bolmaydiken, bu halda etrapimdiki yene bir qisim Uyghur chonglarni we balilarni Uyghur emes dégen bolidikenmen. Eger bu shertlerni qoymisam, Uyghur bilen musulmanning perqini qandaq chüshendürimen? qizim her küni halal tamaq yeydighan, héyt küni chüshtin burun chirayliq kiyimlerni kiygen somaliliq qiz bilen oynighan, chüshtin kéyin Uyghur öyige bérip héyt ötküzgen, ramazan tutqinimizni körgen tursa biz uninggha shu musulmanlardin perqlinip turidighan birer ishni qilip körsitip qoymighan tursaq!
Qizimning méngiside özini musulman, özidin bolmighanlarni norwék dep ayrishi uqumning da'irisi jehettin toghra bolmisimu, emma uning shu yéshida "Biz we ular" dégen oyning shekillinishi tebi'iy idi. Uning yette yashliq dewri mushularni oylaydighan, özining kimlikini békitishke bashlaydighan waqti idi. Norwégiyedila emes, gherbte yashawatqan her bir Uyghur bala "Biz we ular" dep ayrishni bashlighanda, özi yashawatqan ré'alliqqa asasen höküm chiqiridu. Biz gherblik yerliklerge oxshash milad bayrimi ötküzmeymiz. Magézinlargha kirsek balimizgha yémekliklerning halal haramliqini ayrishni jékileymiz. Tamaqlansaq afghan, türk yaki iranliqning tamaqxanisigha barimiz, tamaqning bezi xuruchlirini we göshni musulmanlarning dukinidin alimiz. Undaqta, biz kündilik turmushta, barliq musulmanlardin perqliq, Uyghurghila xas néme ish qilimiz? perzentimizge we özimizge yémeklik, kiyinish we yashash ölchemliride tekitleydighanlirimiz barliq musulmanlargha ortaq tursa, balimizning milletning qarshisigha musulmanliqni qoyushini, özining kimlikini bilmey musulmanliq kishilikni tekitlishini toghra chüshinish kérekte!
Bir Uyghur sherqi türkistanning dölet bayrimigha kelmesliki mumkin, ana til künini tebriklimesliki we namayishqa balilarni élip barmasliqi mumkin iken, emma ikki héytqa peqet teyyarliq qilmasliqi, ötküzmesliki mumkin emes iken. Emma siz ötküzüwatqan qurban héytni ereb qoshiningizmu ötküzidu, siz tutqan rozini somaliliq dostingizmu tutidu. Rozi héyt namizigha türk meschitke perzentingizni élip barisiz. Shuning bilen balingiz özining somali, ereb we türkler bilen ortaqliqini-musulmanliqini chongqur hés qilidu.
Közitishimche, muhajirette milliy bayram bolghan noruzdin diniy bayram bolghan qurban héyt we roza héytqa bérilidighan ehmiyet bekrek küchlük iken. Adette noruz, ana til bayrimi we dölet bayrimimizgha qatnashmaydighan Uyghurlar bu ikki héytta Uyghur sorunlirigha choqum daxil bolidiken. Mana bu néme üchün gherbte chong bolghan ikkinchi ewlad Uyghur yashlarning musulmanliq kishilikini Uyghurluq kimlikidin mohimraq bilgenlikining menbelirining biri.
Muhajirette yashawatqan hayatimizning dunyadiki ikki milyardtin artuq musulmanning hayatidin héch perqsiz ikenlikini étirap qilsaq, perzentlirimizde suslawatqan, emma biz yoqitishni zinhar xalimaydighan Uyghur kimlikini perwish qilish we küchlendürüsh üchün némilerni qilishimiz kérekliki heqqide oylinishimizgha toghra kélidu. Menmu shuni oylinip baqtim.
Méningche, perzentimizde Uyghur kimliki yaritish jeryanimiz, emeliyette özimizning Uyghurluqi heqqide oylinish, özimizni qaytidin bir layaqetlik Uyghur qilip chiqish jeryani bolushi mumkin. Özimiz mukemmel Uyghurluqqa qedem qoymay turup, Uyghurning düshminige düshmen, dostigha dost bolmay, Uyghur yighlighan'gha yighlap, qayghurghan'gha qayghurup, külgen'ge külmey turup, perzentimizni Uyghur qilip chiqalmaymiz.
Perzentimizde Uyghurgha xas kimlik yétildürmekchi bolsaq, ana til derslirige élip barghandin bashqa, méningche dölet bayrimimizni, noruzni we ana til bayrimini xuddi ikki héytimizgha teyyarliq qilghandek teyyarliq qilip, balilargha bayramliq kiyim élip bérip, shu dölet yaki sheherdiki barliq Uyghurlar bir yerge yighilip, peqet amalsizliqtin yighilalmighan teqdiride perzentlerni birer alahide yerlerge élip bérip ehmiyetlik ötküzüshimiz kérek iken.
Balilarda Uyghurluq söygüsi urghutmaqchi bolsaq abduxaliq Uyghur, memtéli ependi, muhemmet'imin bughragha oxshash qehriman ejdadlarning tughulghan yaki qetli qilghan künlirini millet boyiche eslishimiz, shu künde balilargha ularning idiyesini, ish-izlirini ögitish, eserlirini oqutush, hayat yolini chüshendürüshimiz kérek iken. Balilargha abduqadir jalalidin, yalqun rozi, perhat tursun qatarliq tutqun serxillarning eselirini oqutushimiz we shulargha oxshash yolbashchilarning resimlirini kötürgüzüp, namayishlargha bille élip bérishimiz kérek.
Balilarning qelbide Uyghurluq kimlikini yiltizlatmaqchi bolsaq, ölüm-yétim we toy-tökünlerge balilarni choqum élip bérip balilargha ana tilda sözlesh, özining shatliq we qayghulirini ana tilda ipadilesh pursiti yaritip bérishimiz kérek iken. Toyda Uyghurche ussul oynap, ölümde Uyghurche du'a qilishni, haza qoshaqlirini éytishni ögitish zörür iken.
Muhajirette meshreplerning dawam qiliwatqini emeliyet, emma közitishimche bu asasen wetendiki qatar chayning uslubida erler ayrim, ayallar ayrim ötküzülidiken. Mumkin bolsa mushundaq sorunlargha balilarni teklip qilish, ularghimu meshrepni qandaq oynashni ögitish, mumkin bolghan da'iride bir balilar meshripi teshkilleshnimu oyliship béqishqa bolidiken. Undin bashqa mushundaq meshrepler asasida balilar sen'et ömiki, balilar putbol komandisi qatarliqlarni qurup yéqin döletler ara musabiqe qilish qatarliqlarnimu oyliship baqsaq, balilarning Uyghurgha dostluqi küchiyidu.
Xitaydek dunyaning ikkinchisi boluwatqan bir zorawan dölet yoqatmaqchi bolghan Uyghur hergizmu ajiz millet emes, dunya tarixida héch bir dunyawi küch özige düshmen bolushqa erzimeydighan ze'ip bir milletke hujum qilmaydu. Xitayning bu qétim Uyghurni özige tehdit dep qarap yoqitishqa urunushi Uyghurning neqeder muhim, küchlük we istiqballiq bir millet ikenlikining ispati. Uyghurlarning Uyghurluqi renggareng, mol we küchlük medeniyide. Eger biz qandaq Uyghur bolush we perzentlirimizge qandaq Uyghurluqni singdürüsh heqqide bash qatursaq, nurghun yéngiche yollarni tépip chiqalaymiz. Özimizning medeniyitini özimiz tonup, özimiz söysek, balilargha ögetsek we balilar arqiliq mehellige, mektepke, jem'iyetke söydürelisek, küreshning mohimini qilghan bolimiz. Bular her bir Uyghur, her qandaq waqitta qilalaydighan, hemmeylen'ge mas kélidighan bir yoldur.
***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.
