Yoqilish girdabidiki Uyghur en'eniwiy hüner-kesipliri (2): kigizchilik

Uyghurlardiki kigizchilik medeniyiti.

Uyghur qol hünerwenchilikide kigizchilik alahide orun tutup kelgen. Kigizchilik gerche köpligen türkiy milletlerning medeniyet xezinisige tewe bolghan qol hünerwenchilik kespi bolsimu, emma Uyghurlarning kigizchilik hüner-sen'iti türining köplüki, rengdarliqi shundaqla öz ichige alghan medeniyet qatlimining chongqurluqi bilen özgiche alahidiliklerni shekillendürgen.

Uyghur xelqining kigizchilik tarixi toghrisida éniq yazma menbege ige bolmisaqmu, arxé'ologiyelik bayqashlar bizge kigizchilik kesipining iptida'iy charwichiliq dewridila barliqqa kelgenlikini ispatlap béridu. Lopnur rayoni tewesidiki kroran qedimiy xarabiliqidin tépilghan ayal jesetning béshigha qaramtul qoy yungidin teyyarlan'ghan uchluq kigiz bök kiygüzülgen bolup, bökning sol yénigha ikki tal qush péyi qisturulghan. Arxé'ologlar deslepte bu jesetning yil tarixini bundin 6400 burunqi dewrge toghra kélidu dep höküm chiqarghan bolsimu, emma kéyinche xitayning nenjing uniwérsitéti “Kroren güzili” dep nam bérilgen bu jesetning yil dewrini qisqartip, 3800 yildin 4000 yil etrapida dep élan qilghan.

Tarim derya wadisi we turpan, kucha qatarliq jaylardinmu tarixi eng az bolghanda 3000 yildin ashidighan kigiz parchiliri, kigiz bök, kigizdin tikilgen piyma, kigiz qapchuq we kigiz toqum qatarliq turmush we ishlepchiqirish buyumliri tépilghan. Bu pakitlar bizge ottura we merkiziy asiya xelqlirining medeniyet en'enisidiki ortaqliqni, shundaqla tengritagh wadisidiki charwichi xelqler bilen tarim wadisidiki bostanliq xelqlirining medeniyet yitlizdashliqini chüshendürüp béridu, elwette.

Kigizning Uyghurlarning medeniyet tarixidiki orni we roli intayin muhim bolup, öy seremjanliri, qurulush matériyali bolushtin bashqa yene toy-tökün, ölüm-yitim qatarliq örp-adet hemde murasimlarda kem bolsa bolmaydighan a'ile jabduqi bolup kelgen. Kigizning ishlepchiqirish, oborot, sétish we qollinish jeryani nurghun mesleklerge we medeniyet hadisilirige chétishliq bolup, iqtisadiy ünüm yaritish rolidin bashqa yene kigizning Uyghurlarning hayatidiki ijtima'iy rolighimu sel qarashqa bolmaydu. Kigizchilik kespi yekke bir hüner-sen'et bolupla qalmastin, öz nöwitide yene déhqanchiliq, charwichiliq, boyaqchiliq, toqumichiliq, binakarliq we sodigerchilik qatarliq nurghun kesipler bilen zich baghlan'ghan.

Uyghurlardiki kigizchilik kespide ijra qilishqa tégishlik meshghulatlar, kesipke a'it eswablarning ismi, roli shundaqla kigizchilikning exlaq-erkanliri, sünnet-wajipliri “Kigizchilik risalisi” we “Kigizchilikning bayani” qatarliq yazma wesiqilerde orun alghan bolup, ewladtin-ewladqa dawamliship kelgen. Bu yazma matériyallardin melumki, kigizchilik asasen qoy yungini xam eshya qilidu, kigiz étishte teyyarliq basquchi, yung sélish basquchi, xamdash basquchi we pishurush basquchidin ibaret töt basquchni bésip ötidu. Hünerwen ustilar renglik kigizlerni boyashta pütünley tebi'iy we méniral boyaq matériyallirini qollinishta ching turup kelgen.

Kigiz Uyghurlarning qedimki hüner-sen'et, öy bézekchiliki we güzellik qarashlirini eks ettürüp béridighan muhim maddiy medeniyet nemunilirining biri hésablinidu. Mehmud kashigheri “Türkiy tillar diwani” nida kigiz mehsulatliri we kigizning türliri heqqide tepsiliy izahat bergen bolup, qaraxaniylar sulalisi dewride qeshqerdin chiqidighan “Kimishke” dep atilidighan güllük palazning öz zamanisida meshhur ikenlikini tilgha alghan. Qaraxanilar dewridin kéyinki uzaq tarixiy jeryanlardimu kigiz ottura asiya xelqlirining, bolupmu Uyghur xelqining ijtima'iy hayatida muhim orun tutup kelgen. Xelq ichide kigizchilikke a'it nurghunlighan hüner-kesp tezkireliri ewladtin-ewladqa tarqilip we dawamliship kelgen. Yaqupbeg qurghan qeshqeriye döliti (yettesheher döliti)ge elchilikke kelgen rus diplomati a. N. Kropatkinning doklatigha qarighanda, 1876-yilliri qeshqeriyening charrusiye we hindistan qatarliq döletlerge tenglimat kigiz éksport qilidighanliqi we éksport nisbitining nahayiti yoqiri bolghanliqi heqqide melumatlar mewjuttur.

Wehalenki, yéqinqi yérim esirdin buyan, Uyghur diyarida kigizchilik kesipi xirisqa duch kélip, kigiz ishlepchiqirish da'irisi tariyish, kigiz mehsulatlirining sani aziyish we kesip warisliri bolmasliqtek weziyetke yüzlenmekte. Gerche yéngi igilik qéliplirining peyda bolushi bilen jem'iyet tereqqiyati jeryanida en'eniwi kesiplerning shallinish hadisisi muqerrer yüz bersimu, lékin kigizchilikke oxshash bir qisim Uyghur en'eniwiy hüner-kesiplirining yoqilish girdabigha bérip qélish qismiti yenila mahiyet jehettin xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan medeniyet qirghinchiliqi we assimiliyatsiye siyasiti bilen munasiwetliktur.

Kigizchilik kespide en'eniwi kigizchilik téxnikisi we nusxilirining esli halitini saqlash we qoghdash muhim dep qaralghachqa, bu kesip mehsulatlarning bazarlishish basquchida körünerlik tereqqiyatlargha érishelmidi. Buningdiki yene bir muhim amil shuki, kigiz asasen Uyghur, qazaq we qirghiz qatarliq milletler yashaydighan rayonlardin bashqa xitayning ölkiliri we chet ellerge köp éksport qilinmaydu. 2006-Yili we 2008-yilliridin bashlap, Uyghurlarning kigizchilik téxnikisi döletlik “Gheyriy-maddiy medeniyet mirasi” tizimlikige kirgüzülgen bolsimu, lékin Uyghurlar arisidiki kigizchilik kespige warisliq qilidighanlar we ularning tijariti hökümet terepning étibarigha we köngül bölüshige érishelmigen. Hüner ögen'güchi yashlar jem'iyetning istémalidin bara-bara qep qéliwatqan kigizchilik qatarliq qol hünerwenchilik kesiplirini öz ixtiyarliqi bilen tallimaydighan bolghan.

Bu yerde shunimu tekitlep ötüsh zörürki, yéqinqi yillardin buyan xitay hökümiti Uyghur rayonida küchep teshwiq qiliwatqan “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush”, “Jungxu'a milliti ortaq éngi” berpa qilish, “Islam dinini we milletlerning yerlik medeniyetlirini xitaychilashturush” qatarliq bir qatar siyasiy dolqunlarda, yéza-qishlaqlardiki yüzminglighan Uyghur déhqan-charwichilar eslidiki yurt-makanliridin mejburiy köchürülüp, atalmish “Sotsiyalistik yéngi yéza” largha olturaqlashturulghan. Hökümet da'iriliri hetta ularning a'ile hayatigha qeder qol tiqip, tamgha gilem-zilcha asmasliq؛ kigiz-palaz qatarliq en'eniwiy a'ile jabduqlirini ishletmeslik؛ ilgiriki supida olturush yaki uxlash adetlirini emeldin qaldurup, uning ornigha safa we kariwat qoyush qatarliq en'eniwiy turmush medeniyitini tüptin inkar qilidighan medeniyet qirghinchiliqi yürgüzgen. Buning netijiside Uyghurlar hayatidiki gilem-zilcha, kigiz-palaz we bashqa en'eniwiy a'ile jabduqliri istémaldin qélishqa, bularning ornigha xitaylarning turmush medeniyitige xas bolghan a'ile jabduqliri seplinishke bashlighan. Qisqisi, Uyghurlarning ijtima'iy medeniyitidiki kigizchilik we bashqa en'eniwiy hüner-kespler dewrning özgirishi tüpeyli kélip chiqqan muqerrer özgirishler sewebidin emes, belki siyasettiki qaratmiliq we medeniyet jehettiki qirghinchiliq tüpeylidin weyran bolushqa yüzlen'gen.

Kigizning pütüp chiqish jeryanining her bir halqilirighiche Uyghurlarning ijtima'iy we exlaqiy qimmet qarashliri singgen. Shunga melum menidin alghanda, kigizchilikni Uyghur kimlikining ayrilmas bir qismi dep qarashqa bolidu. Xitay hökümitining Uyghurlarning en'eniwi kesiplirini yoqitish we weyran qilishqa qistishining yene bir sewebi, bu xil kesipler noqul haldiki hüner-sen'et kesipliri bolupla qalmastin, belki Uyghur kimlikining simwoli bolghanliqi üchündur. Uyghurshunas we antropolog derrén baylér “Térrorluq kapitalizmi” namliq kitabida, xitayning Uyghur en'eniwi kesiplirini yoq qilish siyasiti heqqide mulahize yürgüzüp, mundaq deydu: “Xitay hökümitige nisbeten Uyghurlar ishlepchiqarghan yerlik mehsulatlarning hemmisi Uyghur milliy éngi yaki islam teqwadarliqini eks ettüridighan amillar dep qarilidu. Shunga ulargha hökümet teripidin ‛milliy bölgünchi‚ yaki ‛diniy esebiy küch‚ dégen tamgha urulghan. Yillardin buyan, nurghunlighan Uyghur hünerwenler we ularning shagirtliri yurt-makanliridin qoghlinish, sersan bolush, kemsitilish we mejburiy emgekke sélinish qatarliq mu'amililerge uchrap kelgen, shundaqla eng axiri siyasiy terbiyelesh lagérlirigha tashlinish yaki tutqun qilinish qismetlirige duch kelgen. Buning netijiside Uyghur rayonida yürgüziliwatqan xitayning térrorluq kapitalizmi, yerlik mehsulatlarning yoqilish girdabigha bérip qélishini keltürüp chiqarmaqta.”

Uyghur diyaridiki ehwal bilen sélishtursaq, en'eniwi kigizchilik téxnikisini dawamlashturup kéliwatqan bir qisim ottura asiya döletliri we türkiyede gerche kigizchilik kesipining tereqqiyati dewrning özgirishi bilen melum cheklimilerge uchrighan bolsimu, emma bu kespler yenila döletning küchlük qollishigha ériship kelmekte. Chünki bu döletlerde kigizchilik qatarliq en'eniwiy hüner-kespler “Dölet göhiri” yaki “Milletning iptixarliq tuyghusini yétildüridighan hüner-kesip” dep qarilip kelgen. Mesilen, uniwérsitétlarda kigizchilik we bashqa hüner-kesplerge a'it tetqiqat türlirini yolgha qoyush, uniwérsitétlar bilen muziylarning hemkarliqini qolgha keltürüsh we kigizchilik karxanilirigha seplime mebleghni ashurush qatarliq chare-tedbirlerni qollan'ghan. Bu arqiliq kigizchilik kesipining qurulmisi we tereqqiyatigha yéngi mezmunlarni ata qilip, kesipning dawamlishishini kapaletke ige qilghan.

Halbuki, xitayning yéqinqi yillardin buyan Uyghurlargha yürgüziwi'atqan yoqiri bésimliq qirghinchiliq siyasitining yene bir tigh uchi Uyghur kimlikini namayan qilidighan medeniyet en'eniliri we milliy hüner-kesplerge qaritilmaqta.

Bularning ichide eng gewdilik bolghanliri Uyghur mehellilirini weyran qilish, Uyghur öy-imaretlirining ichi we sirtidiki muhitni özgertish qurulushi bolmaqta. Yeni rayondiki Uyghurlar we bashqa yerlik xelqlerning hetta öylirining seremjanlashturulushi, öy jahazlirining tallinishighiche xitay hökümitining belgilimisi boytiche layihelinishi telep qilinmaqta. Uyghurlar köp olturaqlashqan rayonlardiki öyler chéqilip, Uyghur mimarchiliqigha xas bolghan péshaywan, hoyla, supa, méhrab, oyuq-tekche qatarliq qurulmilar yoq qilinmaqta. Buning bilen birlikte, kigiz, gilem qatarliq öy bisatlirimu yoqitilmaqta. Tamlargha xitayning dölet bayriqi yaki shi jinpingning süriti asquzulmaqta. Halbuki, xitay hökümiti bu xil buzghunchiliq qilmishlirini “Uyghurlarni namratliqtin qutuldurup, zaman'gha layiqlashturush” dep perdazlawatqan bolsimu, emma bu xitayning Uyghurlarning milliy éngining oyghinip kétishidin herwaqit ensireydighanliqidin ibaret qorqunchini yoshurup qalalmidi, elwette.

Birleshken döletler teshkilati ma'arip, ilim-pen we medeniyet teshkilatining xitabnamiside “Melum bir milletning medeniyet miraslirini pütünley yaki qismen halda yoqitiwétishke urunush qilmishi, emeliyette insaniyet medeniyitining bir qismigha tehdit yetküzüsh herikitidur” dep éniqlima bérilgen, shundaqla bu xil heriketning xelq'ara qanun maddilirigha xilap ikenliki yaki insaniyet ortaq pirinsiplirigha qarshi jinayet ikenliki körsitilgen. Shunga dunya jama'etchiliki xitay hökümitining Uyghur hünerwenchilik kesiplirini yoqitish qilmishigha qarshi jiddiy heriketke ötüshi we xitay hökümitining jinayi jawabkarliqqa tartilishi üchün tégishlik xizmetlerni üstige élishi lazim.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.