Қумни тизгинләш мумкин, әмма җинайәтни йошуруш мумкинму?

Йеқинда хитай учур васитилиридә тәклимакан қумлуқиниң 337 миң 600 кивадрат километир келидиған гирвикиниң “қашалап туташтурулған” лиқи һәққидики хәвәрләр көпләп тарқилишқа башлиди. Буниңға әгишипла, хитайниң йеңидин түзитиш киргүзүлгән “қумни тизгинләш вә қумдин мудапиә көрүш қануни” ниң келәр йилидин башлап уйғур елидә иҗра қилидиғанлиқи һәққидики хәвәрләр тарқалди. Бу икки хәвәрниң мәзмунидин қариғанда бир-бири билән муәййән бағлинишлиқи барлиқи ениқ. Болупму һәр иккиси уйғур елидики тәклимакан қумлуқи вә бу қумлуқ әтрапидики екологийәлик муһитқа мунасивәтлик. Лекин бу йәрдә тилға елинмиған әмма диққәт қилиш зөрүр болған бир муһим амил бар! у болсиму бу қумлуқниң игиси болған уйғурлар вә хитайниң бу һәқтики сиясәтлириниң улар билән болған алақиси.

Бу “алақә” ни чүшиниш үчүн, алди билән қумлуққа алақидар юқириқи қанунниң оттуриға чиқиш сәвәблири һәққидә қисқичә издинип көрүшимизгә тоғра келиду.

Хитай мәнбәлик учурларда шинҗаң уйғур аптоном райони бойичә қумлашқан тупрақ 746 миң 800 кивадрат километир болуп, омумий йәр көлиминиң 44.86 Пирсәнтини игиләйдиғанлиқи көрситилгән. Бу йәрдә тилға елинған қумлашқан тупрақ болса, қумлуқниң өзини әмәс, бәлки екологийәлик муһит булғиниш сәвәблик қумлуққа айлиниватқан тупрақларни көрситиду. Шинҗаң университети екологийә вә муһит тәтқиқат институтиниң 2008-йилидики бир тәтқиқат доклатиДа, тарим дәрясиниң төвән қисмидики районларда өткән әсирниң 50-йиллирида қумлашқан йәр көлиминиң омумий йәр көлиминиң 63 пирсәнтидин көпрәкини игиләйдиғанлиқи; 80-йилларға кәлгәндә болса қумлишиш көлиминиң 85.57 Пирсәнткә йәткәнлики; 90-йилларға кәлгәндә болса 94.8 Пирсәнттин ешиштәк кишини чөчүтидиған дәриҗигә йәткәнлики көрситилгән. Шундақла бу хил еғир дәриҗидики муһит булғинишниң келип чиқишида, тарим дәрясиниң төвәнки еқимида йүз бәргән су йетишмәсликниң муһим рол ойниғанлиқи тилға елинған. Әмәлийәттә, тарим ойманлиқидики бипаян тоғрақлиқларниң қуруп кетиши, мунбәт тупрақларниң қумлуқларға айлинип кетишигә дәл хитайниң аталмиш ишләпчиқириш қурулуш биңтүәни сәвәблик келип чиққанлиқи ениқ. Шундақ икәнликини һәтта хитай тәтқиқатчилири өзлири дәлиллигән. Техиму муһими, тарим дәрясиниң төвәнки еқимидики узун йиллиқ су кәмчил болуш киризиси, бу районлардики уйғур деһқанлирини еғир намратлиққа патурған.

Дәрвәқә, 90-йилларға кәлгәндә уйғур елиниң қумлишиш нисбити 94.8 Пирсәнткә йетип, қумлишишниң алди елинмиса болмайдиған һаләт шәкилләнгән. Бу вәҗидин хитай 2001-йили аталмиш “җуңхуа хәлқ җумһурийитиниң қумдин мудапиәлиниш вә қум тизгинләш қануни” ни йолға қойған.

Биз тарим дәрясиниң төвәнки қисмидики тупрақларниң қумлишип кетиши вә екологийәлик муһитиниң булғиниши һәмдә бу районлардики уйғурларниң намратлишип кетишини биңтүән кәлтүрүп чиқарғанлиқини юқириқи мәлуматлардин билдуқ. Һалбуки, хитайниң 2001-йили йолға қойған “җуңхуа хәлқ җумһурийитиниң қумдин мудапиәлиниш вә қум тизгинләш қануни” диму екологийәлик муһитни түзәш билән деһқанларни намратлиқтин қутулдурушни бирләштүрүш бекитилгән. Биз тарим дәрясиниң төвәнки бөликигә хотән, қәшқәр, ақсу вә қизилсу қатарлиқ вилайәт вә област җайлашқанлиқини обдан билимиз. Шундақ болупла қалмай, бу районлар дәл 90-йилларниң ахиридин башлапла хитайниң “намратларни йоқитиш сиясити” дики нуқтилиқ районлар болуп кәлгән. Уйғур елидә йолға қоюлған “намратларни йоқитиш” сияситиниң әмәлийәттә уйғурларни йоқитиш икәнликини биз көп қетим тәкитлигәнидуқ. Демәк, аталмиш “қумни тизгинләш” намидики “қанун” ниңму әмәлийәттә йәнила тарим ойманлиқида әсирләр бойи яшап кәлгән уйғурларни йоқитишқа мунасивәтлик икәнликини бу вәҗидин кесип ейталаймиз.

Хитайниң “шинхуа тори” да 2019-өктәбирдә елан қилинған бир мақалидиму, бу қарашлиримизни дәлилләйдиған испатлар бар. Йәни, мәзкур мақалида шу йилиға қәдәр қумлуқ җайлардин 160 миң аһалиниң көчүрүп чиқилғанлиқи баян қилинған. Шундақ болупла қалмай, бәлки бу аһалиләр көчүрүлгән җайларда уларниң кейинки һаятини капаләткә игә қилиш үчүн “хизмәт орни, мәктәп, дохтурхана, йәсли, паалийәт зали қатарлиқ барлиқ шараитлар толуқ һазирлап берилгән” лики дейилгән. Лекин биз өткән 20 нәччә йилда җәнубий уйғур елидә хитайниң йүргүзгән сиясәтлири астида уйғурлар дуч кәлгән қисмәтләргә қарайдиған болсақ, ишларниң юқириқи мақалида дейилгәндәк “гүзәл вә көңүлдикидәк” болмиғанлиқини ениқ чүшинәләймиз. Йәни 2009-йили йүз бәргән “шавгүән оюнчуқ завути паҗиәси” билән униңдин кейин йүз бәргән “5-июл қирғинчилиқи” дәл хитайниң аталмиш “намратлиқтин қутулдуруш сиясити” ниң мәһсулидур. Чүнки гуаңдуң өлкисиниң шавгүән райони хитайлар тәрипидин коллектип һуҗумға учриған уйғурлар дәл хитайниң “йөткәп ишқа орунлаштуруш арқилиқ намратлиқтин қутулдуруш” сиясити астида хитай өлкилиригә мәҗбурий йөткәлгәниди. Буниңдин башқа, 2020-йили ашкариланған “нәнкәй доклати” да тилға елинған хитай өлкилиригә йөткәлгән уйғурларму дәл хотән вилайитидин иди. Хитай тәрипидин мәҗбурий йөткәп кетилгән бу уйғурлар, пойиз билән хитай өлкисигә барғинида, уларниң пойиздин чүшишигиму йәрлик даириләр рухсәт қилмиғаниди. Демәк, уйғурларниң хитай өлкилиригә йөткилишигә хитай пуқралириниң изчил нарази икәнлики айдиң. Әмма “шавгүән вәқәси” дин кейин хитай өлкилиригә уйғурларни мәҗбурий йөткәш тохтап қалмиған болсиму, лекин “шавгүән вәқәси” дәк паҗиәләрниң уйғурлар үстидә қайта йүз бәргән яки бәрмигәнликигә даир учурларни билиш имканимиз әсла болған әмәс! бейҗиң университети җәмийәтшунаслиқ пирофессори ма роңниң 2007-йили язған “Қәшқәр вилайити конишәһәр наһийәсидики ишләмчиләрни йөткәш һәққидә тәтқиқат” намлиқ мақалисидиму, йөткәлгән уйғурларниң сани, уйғурларниң хитай өлкилиригә мәҗбурий йөткәп апирилғанлиқиға даир мәлуматлар баян қилинған.

Дәрвәқә юқириқи мәлуматлардин шуниси ениқки, хитайниң йеңидин түзитиш киргүзүлгән “қумдин мудапиәлиниш вә қум тизгинләш қануни” да “намратларни йоқитиш” ниң орнини “кәсипләрни тәрәққий қилдуруш” ниң алғанлиқи сәвәбсиз әмәс. Хитайға нисбәтән ейтқанда, җәнубий уйғур елидә уйғурлар өткән нәччә он йилда алди билән мәқсәтлик намратлаштурулған; андин намратлиқ вә қумлишиш баһанисидә тарқақлаштурулушқа вә башқа җайларға көчүрүлүшкә башлиған. Бу җәрянда уйғурлар хитай өлкилиригә вә башқа юртларға мәҗбурий йөткилиш, хитай карханилирида қул ишчи болуш, кәсип өзгәртиш, аилиси ханивәйран болуш, өй-маканлири мәҗбурий чеқиветилиш қатарлиқ түрлүк-түмән қисмәтләрни баштин кәчүргән. Бу ишлардин кейин хитайниңму бу районлардики “бихәтәрлик туйғуси” ашқан. Демәк, нөвәттә “қумдин мудапиәлиниш вә қумни тизгинләш үчүн кәсипләрни тәрәққий қилдуруш” намида районларға хитай көчмәнлирини йөткәш вә пул тепишниң койиға чүшкән. Лекин бу йәрдә мәсилә шуки, җәнубий уйғур ели һелиму уйғур нопуси мутләқ көп санни игиләйдиған район һесаблиниду. Уйғурларниң көрүнмәс түрмә муһитида омумйүзлүк реҗимға елиниши, уларниң мәңгү баш егидиғанлиқи яки йоқитилишни қобул қилғанлиқидин дерәк бәрмәйду. Техиму муһими, бу районлардики уйғурлар нопусини қисқа вақитта йоқитишму хитай үчүн унчә асанға тохтимайду. Әмма хитайниң тоймас нәпси сәвәблик елип берилмақчи болған иқтисадий тәрәққият, муқәррәр йосунда бу районниң сирт билән болған алақисини техиму күчәйтиду. Сирт билән болған алақиниң күчийиши хитайни зор иқтисадий мәнпәәткә ериштүрүш билән тәң, униң уйғурлар үстидә садир қилған қанлиқ җинайәтлириниң ашкарилинип қелиш хәвпини пәйда қилиду. Бу хәвп әлвәттә, тәклимаканни бойсундуруш намида уйғурни йоқитиш ғәризиниң ақивәттә “нийити яманниң қазини төшүк” болидиғанлиқи вә буниң пәқәт вақит мәсилиси икәнлики халас!

[Әскәртиш: бу обзордики қарашлар апторниң өзигә тәвә болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилмайду]