Қурбанҗан сәмәтниң “мән шинҗаңдин кәлдим” намлиқ китабиға баһа (1)
2015.09.30

1-“уйғур” нами һәққидики асассиз баянлар
Өткән йилидин буян хитай һөкүмәт таратқулирида туюқсиз сәһнигә чиққан бир уйғур фотограф хитай пайтәхти бейҗиңдин һалқип чиқип чәтәлләрдә нутуқ сөзлимәктә.
Хитай һөкүмәт таратқулирида уйғур хәлқи вә уларниң ана юрти һәққидә сөзләш яки пикир баян қилиш салаһийитигә еришкән бу “ахбаратлиқ шәхс” ниң исми қурбанҗан сәмәт.
У өткән йили “мән шинҗаңдин кәлдим” намлиқ китаби билән хитайда даңқ чиқарған. Хитай компартийәсиниң 4-номурлуқ каттивеши йү җеңшеңниң алаһидә қобул қилишиға еришкән.
Түнүгүн униң америка пайтәхти вашингтондики җорҗи тавн университетида сөзлигән лексийәси үчүн “җуңголуқ оқуғучилар бирләшмиси” чиқарған тонуштуруш еланида мундақ дейилгән:
“қурбанҗан сәмәт, уйғур. У бир профессор, бир фотограф, бир боксор маһири, бир нәпәр хотән қаштеши мутәхәссиси, бир натиқ, бир тәрәплимә көз қарашларға қарши тәшвиқатчи… 2015-йили 4-айниң 22-күни у алаһидә тәклип билән җуңго компартийәси мәркизий партийә мәктипидә нутуқ сөзлигән. Қурбанҗан тарихтин буян мәркизий партийә мәктипидә җуңго компартийәсиниң алий рәһбәрлиригә нутуқ сөзләшкә тәклип қилинған тунҗи мустәқил фотограф.”
Нөвәттә қурбанҗан сәмәтниң “мән шинҗаңдин кәлдим” намлиқ китаби көп қисимлиқ һөҗҗәтлик телевизийә филими қилинип ишләнгәнлики вә униңға нәччә милйон йүән мәбләғ селинғанлиқи мәлум.
Қурбанҗанниң бу йил 5-айда “җуңго тори” ниң мухбириға бәргән баянлиридин қариғанда, униң бу китаби һөкүмәт хираҗити билән инглиз тилидин башқа йәнә әрәбчә, япончә вә түркчигә тәрҗимә қилинип нәшр қилиниш алдида турмақтикән.
Ундақта, хитай көккә көтүрүватқан, һәтта чәтәлләргә қәдәр тәшвиқ қиливатқан “мән шинҗаңдин кәлдим” намлиқ бу китабта немиләр йезилған? китабта “мувәппәқийәт қазанди” дәп тонуштурулған 101 шәхс растинила уйғурларға вә уйғур елиға вәкиллик қилаламду? хитайниң мәзкур китабни вә униң аптори қурбанҗанни шунчә дағдуға билән тәшвиқ қилишидики йошурун сиясий ғәризи зади немә?
Мәзкур китабни көрүп чиққан муһаҗирәттики уйғур билим адәмлири әң алди билән қурбанҗан сәмәтниң “уйғур” дегән намниң мәнисини уйғурчидин әмәс, бәлки хитайчә аһаң тәрҗимисидики 维吾尔 дегән үч сөзниң мәниси бойичә чүшәнгәнликини қаттиқ тәнқидлиди.
Қурбанҗан сәмәт мәзкур китабиниң 27-бетидә мундақ дәп язиду: “维吾尔, бу үч сөз ‛сән билән мени бағлимақ, мунасивәт орнатмақ‚ демәктур. Мениң тутуқ анам, йәни режиссор ли венҗү билән ли шявдуң маңа уйғурлар вә шинҗаң тарихи һәққидә көплигән һекайиләрни, һәтта ислам диниға даир һекайиләрни сөзләп бәрди. Мән шу чағда улардин 维吾尔 дегән милләт наминиң ‛сән билән мениң арамдики мунасивәтни бағлайдиған бағ‚ дегән мәнигә игә икәнликини тунҗи қетим чүшәндим. 2009-Йили үрүмчидә йүз бәргән ‛5-июл зораванлиқ вәқәси‚ дин кейин уйғур темисида фото сүрәтләр көргәзмиси өткүзүшни пиланлидим.”
Бу һәқтә зияритимизни қобул қилған илшат һәсән әпәнди, “мән шинҗаңдин кәлдим” намлиқ китабниң аптори қурбанҗан сәмәтниң “уйғур” дегән милләт намини уйғурчидики мәниси бойичә әмәс, бәлки хитайчидики аһаң тәрҗимиси бойичә чүшәнгәнлики “бир бичарилик” дәп қариди.
Доктор җүрәт обул әпәндиму милләт наминиң келип чиқиши вә миллий тарихниң мурәккәп җәрянлирини шәрһиләштә, шу милләттин келип чиққан тарихчиларниңла сөз қилишқа әң салаһийәтлик икәнликини, аппарат көтүргән қурбанҗан сәмәтниң хитай устазлириниң көрсәтмиси билән уйғур нами вә тарихи һәққидә гәп қилиш салаһийитиниң йоқлуқини тәкитлиди.
Мәлумки, “уйғур” дегән нам һәққидә мәхмут қәшқәриниң “түркий тиллар дивани” намлиқ әсиридә, иран тарихчиси рашидиддинниң “җамиил тарих” намлиқ мәшһур әсиридә, 17-әсирдики хивә хани обулғази баһадирханниң “шәҗәрәий түрк” намлиқ китабида вә һазирқи замандики уйғур тарихчилириниң әсәрлиридә илмий ениқлимилар берилгән. Шундақ туруқлуқ, қурбанҗан сәмәтниң өз миллитиниң намини өз тилидики миллий тарихчиларниң чүшәндүрүши бойичә әмәс, бәлки хитай устазлириниң тәлими бойичә 1930-йилларда бекитилгән хитайчә аһаң тәрҗимиси бойичә чүшиниши илим саһәсидикиләрниң күчлүк тәнқидигә дуч кәлмәктә.
Бу һәқтә пикир баян қилған уйғур зиялийлири йәнә қурбанҗан сәмәтниң уйғур нами вә уйғурларниң қиммәт қарашлири һәққидики баянлириниң хитай сиясәтчилириниң бу һәқтики баянлиридин һечбир пәрқи йоқлуқини тәкитлиди.