“қутадғу билиг” қолязмилириниң 4-нусхиси барму?

“қутадғу билиг”ниң бир қисим факсемил вә тәрҗимилири.

Уйғурлар 10-әсирниң 60-йиллирида ислам динини қобул қилғандин кейин мәдәнийәт саһәсидә техиму гүлләнгән бир дәвргә қәдәм қойған. Буниң нәтиҗисидә тил-әдәбият, дин вә пәлсәпә билән мунәсивәтлик бир биридин қиммәтлик нурғунлиған әсәрләр мәйданға кәлгән. Бу әсәрләр ичидә 1070-йили тамамланған чоң һәҗимлик дөләт башқуруш қамуси “қутадғу билиг”, 1074-йили йезилған түрк дунясиниң әң дәсләпки луғити “түркий тиллар дивани” вә дуняда “қурани кәрим” ниң парисчә тәрҗимисидин кейинки 2-тилға тәрҗимиси “қараханилар дәври қурлар ариси қуран тәрҗимиси” алаһидә орун тутиду.

“түркий тиллар дивани” бурунқи орни истанбул милләт кутупханисидин йеқинда әнқәрә җумһурийәт рәиси милләт кутупханисиға йөткәп келингән.

“қараханилар дәври қурлар ариси қуран тәрҗимиси” ниң әнгилийәниң манчестер шәһридики җон райландс (John Rylands) кутупханисида сақлиниватқанлиқи мәлум.

Бу икки әсәрдинму бурунрақ қәләмгә елинған “қутадғу билиг” әсириниң һазирғичә мәлум болған үч нусхиси бар. Булардин бири австрийәниң пайтәхти венадики дөләт кутупханисида сақлиниватқан қәдимки уйғур йезиқидики нусхиси. Йәнә бири алдинқи әсирниң ахирида мисир пайтәхти қаһирәдә байқалған вә һазирму шу йәрдә сақлиниватқан қаһирә нусхиси, 1913-йили ‍ахмәд зеки вәлиди туған тәрипидин нәманган шәһиридә муһәммәд һаҗи ишан лалареш исимлик кишиниң шәхсий кутупханисида байқалған вә һазир ташкәнттики дөләт шәрқшунаслиқ институтиниң әбу рәйһан бируни шәрқ қолязмилири мәркизидә сақлиниватқан фәрғанә нусхисидур. Кейинки икки нусха әрәб йезиқида йезилған.

Нусхилар арисида йезиқ пәрқидин башқа йәнә бир қисим тәртип вә мәзмун пәрқлириму бар. Вена нусхиси билән қаһирә нусхисиниң бир қисим бейитлири йоқалған. Фәрғанә нусхиси башқа икки нусхиға селиштурғанда толуқрақ. Һәр үч нусхида көчүрүлүш җәрянида мәйданға кәлгән бейитларниң рәт тәртибиниң алмишип кетиши, бәзи бейитларниң чүшүп қелишидәк мәсилиләр мәвҗут. Үч нусхидики бийитләрни рәтлигәндин кейинки җәмий бейит сани 6645. Бу бейитлар 85 бабқа айрилған. Баб мавзулири вә мундәриҗә қисмидики пәрқләрдин мундәриҗә қисминиң кейинчә башқилар тәрипидин йезилғанлиқини биливалғини болиду.

“қутадғу билиг” әсириниң төтинчи нусхисиму барму? әгәр болса, немә сәвәбтин һазирғичә бу йеңи нусха һәққидә һечқандақ мәлумат берилмигән?

Бу қәдәр әһмийәтлик вә муһим бир әсәрниң техиму көп нусхилири болуши керәкликини тәсәввур қилишимиз мүмкин.

2016-Йилидин башлап өзбекистан пәнләр академийәси һәр йили оттура асияда исламий дәврдә мәйданға кәлгән өзбекистанниң өзидә вә башқа дөләтләрдә сақлиниватқан қолязмилар һәққидә мәхсус йиғинлар орунлаштуруп келиватиду. Шуниң билән биргә йәнә әсәрләрни ениқлап, рәтләп вә каталоглаштуруп нәшр қиливатиду. Өзбекистан һөкүмити вә өзбек тиҗарәтчиләр бу хизмәткә алаһидә мәбләғ аҗратқан. Сүпәтлик қәғәз ишлитилгән вә чирайлиқ нәқишләр билән безәлгән бу хил каталогдин һазирғичә йигирмә икки қисим нәшр қилинған. Бу йеңилиқ мәдәний мирасларниң йәнә бир игиси болған уйғурларниму хушал қилиду, әлвәттә.

RFA/Ablet Semet

Бу катологниң 7-қисми 2017-йили нәшр қилинған болуп, бу қисимда русийәниң санкт-петербург шәһири русийә шәрқшунаслиқ институтида сақлиниватқан, әрәбчә вә чағатайчә әсәрләр һәққидә қисқа чүшәндүрүш вә өрнәк рәсимләр берилгән.

Дәсләпки қурлирини оқуғанда, бу бәтниң қараханилар дәвридин мирас қалған мәшһур әсәр “қутадғу билиг” кә тәвә икәнликини биливелиш қийин әмәс. Әмма күтүлмигәндә санкт-петербургдики русийә шәрқшунаслиқ институтида йәнә бир нусхиниң барлиқини тәсәввур қилип һәйран қалмаслиқму мүмкин әмәс.

Бу бәттә “баб ағучи нәгүлүг әр кәрәкин айтур (ғәзинәдарлиққа қандақ әр керәкликини баян қилиду)” дәп қизил сияһ билән чоңрақ қилип йезилған сөзләр алаһидә көзгә челиқиду. Мисраларни бир-биридин айриш үчүн мисра арисиға қизил рәңдә юмулақ һалқа сизилған.

Фәрғанә нусхисида 10-қурдин кейин “баб өгдүлмиш елигкә ағичи нәгү тәг әр кәрәкин айтур” дәп қизил сияһ билән йезилған мавзуниң дәсләпки сөзи “өгдүлмиш” қаһирә нусхисида йоқ. Қаһирә нусхисидики юқириқи мавзу йешил сияһ билән йезилған. Нусхилар охшашла сулус хәт шәклидә йезилған.

RFA/Ablet Semet

Қисқиси, бу йүсүп хас һаҗипниң 1067-йили йезишқа башлап 1069-йили тамамлиған чоң һәҗимлик дөләт башқуруш дәстури “қутадғу билиг” ниң һазирғичә билинмигән бир нусхисиниң бир сәһиписи. Бу бәтниң сол тәрәп юқирисиға йеқинқи вақитларда йезилған бәт сани “153A” ға қарап, бу пәқәтла бир бәтла әмәс, бәлки пүтүн чоң һәҗимлик бир китаб икәнликини тәсәввур қилғили болатти.

Бу нусха ким тәрипидин, қачан вә қәйәрдә көчүрүлгән?

Дәсләпки нусхиниң 1439-йили һиратта қәдимки уйғур йезиқида йезилип кейинчә түркийәниң токат шәһиригә вә 1474-йили истанбулға елип келингәнлики мәлум. 1789-Йили шу вақитниң мәшһур шәрқшунаслиридин австрийәлик йүсеф фон һаммер пургштал (Joseph von Hammer Purgstall) бу нусхини учритип сетивалған вә өз дөлитигә елип кетип вена дөләт кутупханисиға соға қилған. Вена нусхиси 1820-йилидин башлапла илим дунясиға мәлум. Венгирийәлик даңлиқ түрколог һерман вамберй (Hermann Vambery) 1870-йили бу әсәрниң асасий қисмини герман тилиға тәрҗимә қилған. 1890-1891-Йиллири русийәлик түрколог вилһелм радлоф (Wilhelm Radloff) әсәрниң факсемилиси, транскрипсийәси вә русчә тәрҗимисини нәшргә тәйярлиған.

RFA/Ablet Semet

1897-Йили қаһирә падишаһлиқ кутупханисиниң мудири бернһард мориттс (Bernhard Moritz) германийә берлин-бранденбург билимләр академийәсиниң мәсуллиридин едвард сачав (Eduard Sachau) ға натонуш бир китабниң бир нәччә бәтлириниң рәсимини әвәтип, уларниң қандақ бир әсәргә тәвә икәнликини ениқлап беришни тәләп қилған. Сачав бу бәтләрни русийәлик түрколог вилһелм радлофқа әвәтип униңдин ярдәм сориған. Радлоф бу бәтләрниң “қутадғу билиг” ниң муқәддимә қисми икәнликини тониған. У дәрһал бернһард мориттс билән алақилишип, мүмкин болса әсәрниң әсли нусхисини санкт-петербургқа әвәтип беришини, әгәр ундақ қилалмиса, әсәрниң әсли билән охшаш чоңлуқта бир нусха көчүртүп әвәтип беришни тәләп қилған. Бернһард моритс бир нусха көчүртүп санкт-петербургқа әвәткән. Вилһелм радлоф алди билән 392 бәтлик қолязминиң арилишип кәткән бәтлирини тәртипи бойичә рәтлигән. 1910-Йили вена вә қаһирә нусхилиридин пайдилинип тәйярлиған толуқ текист вә русчә тәрҗимисини нәшр қилдурған.

Әсли вә көчүрмә нусхилар

Йеңи байқалған нусхиниң бир нәччә йеридә герман тилида йезилған йеңи әскәртишләр бар.

Бу әсәрниң қаһирә нусхисидин көчүрүлгән йеңи бир нусха икәнликини техиму ениқ тәһқиқләш мәқситидә, әсәр сақлиниватқан санкт-петербург русийә дөләтлик пәнләр академийәси шәрқшунаслиқ бөлүминиң башлиқи профессор доктур ирина попова (Irina Popova) ханимға хәт йезип, бу йеңи әсәр билән мунасивәтлик учурларни сүрүштүрдуқ. Ирина попова ханим бу ишқа алаһидә көңүл бөлүп радлофниң йеңи нусха вә бу нусха билән дәсләпки нусхини селиштуруп язған муһим бир мақалисини бизгә әвәтип бәрди. Мақалә 1898-йили 26-авғуст санкт-петербург русийә пәнләр академийәсидин тарқалған “қутадғу билиг” қаһирә нусхисиниң тепилғанлиқи хошхәвирини мәзмун қилған болуп, академийә журнилиниң 14-топлам 4-санида елан қилинғаникән. Бу мақалә бизниң йеңи нусха билән мунасивәтлик пәрәз вә хуласимизниң тоғрилиқини йәнә бир қетим испатлиди.

Қаһирә нусхисидин толиму әстайидиллиқ вә юқири маһарәт билән көчүрүлгән бу нусхиниң мәйданға кәлгинигә 125 йил болди. Уйғур диярида тарихий йәрләр вә мәдәнийәт мираслири хитай һөкүмити тәрипидин вәйран қилиниватқан, тәтқиқатчилар қараңғу зинданларға мәһкум болған мушундақ бир вақитта уйғур миллий кимлики вә дөләтчилик идийәсиниң әң муһим намайәндилиридин бири “қутадғу билиг” ниң йеңи бир нусхисиниң байқилиши һәрқандақ зорлуқ күчниң уйғур мәдәнийитиниң парлақ өтмүши вә ‍истиқбалини йоқутушқа қадир әмәсликиниң йәнә бир бишаритидур.

***Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.