Rahile dawutning “Gunahi” néme?

Tutqundiki doktor rahile dawut.

Uyghur xelqining pexirlik qizi, tunji ewlad xelq'aragha yüzlen'gen Uyghur folklorshunas rahile dawutning ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi heqqidiki shum xewer ötken bir qanche kündin buyan xelq'arada küchlük inkas qozghidi.

Amérikadiki “Di'alog fondi” proféssor rahile dawutning mexpiy sotqa tartilip, ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi heqqidiki xewerni tunji bolup ashkarilighan idi. Mezkur fondning ashkarilighan melumatlirigha qarighanda, rahile dawut 2018-yili dékabirda mexpiy sotlan'ghan bolup, u atalmish “Bölgünchilik” we “Dölet xewpsizlikige zerer yetküzüsh” dégen “Jinayet” ler bilen ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghan.

Rahile dawutning 2017-yili bashlan'ghan xitayning Uyghurlargha qaritilghan zor kölemlik chong tutqunida ghayib bolghanliqi ilgiri sürülgen bolsimu, emma uning kéyinki teqdiri heqqide xitay hökümiti héchqandaq bir uchur bermey kelgenidi. Halbuki, rahile dawutning muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi heqqidiki uchur xelq'aragha ashkarilan'ghandin kéyin, xitay tashqiy ishlar ministérliqining bayanatchisi maw ning 22-séntebir künidiki muxbirlarni kütüwélish yighinida, muxbirlarning rahile dawut heqqidiki so'allirigha tilining uchidila jawab bérip, “Bu heqte melumatim yoq, xitay qanun boyiche délo bir terep qilidighan dölet” dégen.

Rahile dawutning qachan we qandaq seweb bilen tutqun qilin'ghanliqi heqqide erkin asiya radiyosi Uyghur bölümining 2021-yilidiki éniqlashlirida bir qisim uchurlar ashkarilan'ghanidi. Yeni shu waqittiki uchurda rahile dawutning Uyghur mazarliri heqqidiki tetqiqatining uning ömürlük qamaq jazasigha höküm qilinishigha seweb bolghan bolushi mumkinliki ilgiri sürülgen idi. Mezkur uchurda shinjang uniwérsitétining proféssori rahile dawutning mazar tetqiqati we bu tetqiqatni élip bérish jeryanida duch kelgen tosalghularni yerlik we Uyghur aptonom rayonluq organlar bilen zakonliship hel qilishi, “Jem'iyette qutratquluq peyda qilish” dep eyiblen'gen déyilgen.

Wehalenki, biz rahile dawutning Uyghur mazarliri heqqidiki tetqiqati bashlan'ghan ötken esirning 90-yillirining kéyinki yérimidin taki u tutqun qilin'ghan 2017-yilighiche bolghan 20 yilgha yéqin waqitta, uning peqetla oqu-oqutush we ilmiy tetqiqat xizmetliri bilenla meshghul bolghanliqini köreleymiz. Rahile dawut 1990-yili shinjang uniwérsitétining edebiyat fakultétida Uyghur folklori boyiche magistirliq aspirantliqini püttürgendin kéyin, shu fakultétta oqutquchi bolup ishligen. 1995-Yilidin 1998-yilighiche béyjing pédagogika uniwérsitétida xitaydiki dangliq folklorshunas jung jingwénning ilmiy yétekchilikide doktorluq oqushini tamamlap, bu kesiptiki tunji Uyghur doktori bolup qalghan. Shundin bashlap u shinjang uniwérsitéti filologiye institutida oqutquchiliq we ilmiy tetqiqat ishliri bilen shughullan'ghan. 2000-Yilidin bashlap u xitay döletlik ijtima'iy penler fondi qollighan “Uyghur en'eniwi medeniyitini saqlash, dawamlashturush we sijil tereqqiy qildurush”, “Uyghur gheyriy maddiy medeniyet miraslirini qoghdash toghriliq tetqiqat”, “Xelq dastanlirini qoghdashning konkrét chare-tedbirliri üstide tetqiqat” qatarliq 3 chong tetqiqat türini؛ shinjang uniwérsitéti meblegh salghan “Uyghur xelq muqam-meshrepliri üstide tetqiqat”, “Uyghurlarning mazar medeniyiti üstide izdinish” qatarliq birqanchilighan tetqiqat türlirini muweppeqiyetlik tamamlighan. Uningdin bashqa u yene xelq'araliq hemkarlashma tetqiqat türliridin “Türkiy tilliq xelqler dastanlirini toplash, retlesh we neshr qilish” qatarliq témilarnimu ishleshke qatnashqan.

Rahile dawutning “Uyghur mazarliri üstide tetqiqat” namliq kitabi xitayning döletlik “211 Qurulushi” (211工程) türining iqtisadiy yardimige érishken bolup, 2001-yilining aldi-keyni bolup xitay we Uyghur tilida neshr qilin'ghan. Rahile dawut 2002-yilidin bashlap, shinjang uniwérsitétida folklor ilmi boyiche magistir aspirantlarni yéteklesh salahiyitige érishken. Shu yillarda u shinjang uniwérsitéti filologiye institutining aspirant we toluq kurs oqughuchilirigha “Folklor heqqide omumiy bayan”, “Junggo we chet'el folklor tarixi”, “Xelq éghiz edebiyati heqqide omumiy bayan”, “Folklor medeniyiti heqqide emeliy dala tekshürüsh usuli”, “Muqamshunasliq”, “Dinshunasliq”, “Folklor témisida mexsus léksiyeler” qatarliq derslerni ötken. U, 2003-yilidin 2004-yilighiche amérikaning pénsilwaniye uniwérsitéti folklor tetqiqat merkizi we indiyana uniwérsitéti ottura asiya tetqiqati fakultétida ziyaretchi alim bolup, bilim ashurghan. 2006-Yili 12-aydin 2007-yili 6-ayghiche kaliforniye uniwérsitétida ziyaretchi proféssor bolup ishligen. Rahile dawut taki 2017-yilighiche dawamliq halda öz kespide ixtisas igilirini terbiyelesh bilen birge, ilmiy tetqiqatlirini dawamlashturup kelgen.

Démek, bu nuqtilardin qarighanda, uning sewebsiz tutqun qilinishi we muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinishining emeliyette xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasiti bilen biwasite baghlinishliq ikenlikini körüwélishqa bolidu. Chünki 90-yillarning kéyinki yérimidin buyan otturigha chiqqan atalmish “Qosh tilliq ma'arip” bilen Uyghur tilining ma'arip sistémisidin siqip chiqirilishi, atalmish “Shinjanggha yardem” pilani bilen Uyghur memurlirining ornini xitay köchmelirining igilishi qatarliq hadisiler Uyghurlarni yiltizidin yoqitish heriketlirining bir qismi idi. Shuningdin buyan Uyghurlargha mejburiy téngilghan “Üch xil küch” töhmiti, bügünki Uyghur irqiy qirghinchiliqining asasini yaritishta eng muhim rol oynighan idi. Hetta Uyghurlarni yoqitishqa tesir körsiteleydighan herqandaq bir heriket “‛üch xil küch‚ni yoqitish” namida élip bérilsila, xitayning qanunigha uyghun heriket dep qariliwéridighan ehwal shekillen'gen idi. Aqiwette, xitay hökümiti Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq jinayitini “‛üch xil küch‚lerni tazilash we qayta terbiyelesh” namida ashkara élip bérishqa bashlidi. Uyghur serxillirining ghayib qilinishi, tutqun qilinip, türmige qamilishi qatarliq türlük hadisilermu del bu mezgillerdin buyan keng kölemde yüz bérishke bashlighan bolup, 2016-yilidin kéyin Uyghur serxillirining tutqun qilinishi yuqiri pellige chiqqan idi. Bu mezgillerde tutqun qilin'ghan Uyghur serxillirigha artiliwatqan töhmetler asasen atalmish “Üch xil küch” bilen munasiwetlik idi. Hetta köpinche kishilerning yillar awwalqi atalmish “Tarixiy xataliq” liri qayta sürüshtürülüp, jawabkarliqqa tartilghanidi.

Misal üchün éytsaq, 2016-yili sattar sawut, abdurazaq sayim, wahitjan osman we yalqun rozi qatarliq Uyghur serxillirining tutqun qilinip, éghir jazagha tartilishighimu, 2000-yillarning bashliridiki “Uyghur edebiyati dersliki” ni tüzüsh türige yétekchilik qilghanliqi hemde bu sahediki emeliy xizmetlerni üstige alghanliqi bilen munasiwetlik idi. Xitay hökümiti kéyinche bu derslikler üstidin késip pichip, ularning “Hökümet aldin bayqimighan zeherlik oqushluqlar” bolghanliqini, bu derslikning nechche ewlad Uyghur ösmürlirini “Xitay hakimiyitige qarshi terbiyelep chiqqanliqi” ni ilgiri sürgen idi.

Qiziqarliqi shuki, xitay kompartiyesi merkiziy komitéti 2002-yili élan qilghan “Islahatni chongqurlashturup, milliy ma'aripning tereqqiyatini tézlitish toghrisidiki qarari” da, mezkur qararni chiqirishtiki meqsiti heqqide toxtilip, “Üch xil küch‚lerning qolidin Uyghur yashlirini tartip élish, bu wejidin az sanliq millet yashlirini milliy bölgünchilikke qarshi turidighan, döletning birlikini qollaydighan, milletler ittipaqliqini söyidighan, wetinini söyidighan qilip terbiyilesh ikenliki éniq otturigha qoyghan. Démek, xitay 2000-yillardila Uyghur ma'aripining “Üch xil küch” lerning tesirige uchrimasliqi üchün “Uyghur ma'aripini islah qilish” ni bashlap bolghan. Bundaq ehwalda sattar sawut, abdurazaq sayim, yalqun rozi we wahitjan osmanlarning xitay hökümitining ruxsitisiz “Zeherlik oqushluq tüzüsh” mumkinchilikini tesewwur qilish, hetta bu “Zeherlik oqushluq” ning onnechche yil xitay ichide bayqalmay qélishini eqilge sighdurush mumkin emes, elwette!

Derweqe, rahile dawutning tuyuqsiz ghayib bolushi, tutqun qilinishi we axirida muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinishimu yuqiriqi Uyghur serxillirining qismetliri bilen teqdirdashdur. Chünki rahile dawutning Uyghur mazarliri heqqidiki tetqiqatimu elwette xitay hakémiyitining roxsitisiz élip bérilghan emes. Belki xitayning dölet ma'aripini xelq'ara sewiyege yetküzüsh namida tesis qilin'ghan “211 Tür qurulushi” gha kirgüzülgen bir ilmiy tetqiqat netijisidur. Xitayning ma'arip sahesidiki döletlik tetqiqat tür qurulushigha kirgüzülgen mundaq bir tetqiqatning atalmish “Üch xil küch” bilen birer baghlinishi bolushini tesewwur qilish mumkinmu?

Bu heqte biz proféssor rahile dawutning shu “Uyghur mazarliri heqqide tetqiqat” namliq kitabigha muraji'et qilidighan bolsaq, mundaq bir qanche muhim nuqtilar bayqaymiz: yeni rahile dawut mezkur kitabida Uyghur mazar tawabitining meydan'gha kélishi we bügün'giche dawam qilishini, Uyghurlarning tarixiy kélip chiqishi we mewjutluqi bilen biwasite baghlighan. Yeni mazargha téwinishning Uyghurlar ilgiri étiqad qilghan bashqa dinlarning yughurulma soruni ikenlikini otturigha qoyghan. Shundaqla mazargha téwinish pa'aliyetliride shaman we budda dinlirining islamlashturulghan téwinish adetliri, murasim shekilliri saqlan'ghanliqini tepsiliy bayan qilin'ghan. U bu heqtiki tetqiqatlirida Uyghurlarning qebilichilik dewridin buyan, yeni shaman, mani we buddizm qatarliq türlük dinlargha étiqad qilghandin kéyiki dewrlerde, hetta islam dinigha étiqad qilghandin kéyinmu mazargha téwinish adetlirini “Islamlashturush” asasida izchil dawamlashturup kelgenlikini bayan qilghan.

Nawada rahile dawutni muddetsiz qamaq jazasigha mehkum qilghini del uning “Uyghur mazarliri heqqide tetqiqat” namliq kitabini asas qilghan tetqiqatliri dep qaralghinida, undaqta yuqiriqi bayanlar del bu tetqiqatning xitayning jénigha tégidighan négizlik qismi dep éytalaymiz. Chünki mezkur bir abzasta Uyghurlarning Uyghur diyarining esli igiliri ikenlikidek heqiqet Uyghur mazarliridin ibaret Uyghur tarixining üzülmes medeniyet en'enisi we udumliri arqiliq delillep bérilgen. Meyli xitayning Uyghur ma'aripini xitaylarshturush herikiti bolsun yaki Uyghur serxillirini türme we lagérlargha qamap yoqitish herikiti bolsun weyaki milyonlighan Uyghurlarni jaza lagérlirigha qamap irqiy qirghinchiliq yürgüzüsh suyiqesti bolsun, bularning hemmisila xitayning Uyghurlarni “Düshmen” dep qarash we ularni yiltizidin yoqitishni nishan qilghan heriketler idi. Bundaq ehwalda rahile dawuttek xelq'aragha tonulghan bir bilim adimining medeniyet en'enisi we uning üzülmes éqimini tetqiq qilish arqiliq, Uyghurlarning qandaqtur “Sirttin köchüp kelgen” xelq bolmastin, belki mushu zémindiki qedimki medeniyetning heqdar warisliri ikenlikini ilmiy asasta sherhlep körsitishi, xitay üchün “Bölgünchilik” we “Dölet xewpsizlikige zererlik amil” hésablinatti. Rahile dawutning tutqun qilinip, muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinishigha seweb bolghan amilmu del uning Uyghur mazarliri heqqidiki ilmiy tetqiqati arqiliq, Uyghurlarning Uyghur zéminining esli igiliri we tarim oymanliqidiki qedimki medeniyet en'enisining heqdar warisliri ikenlikini pakitlar bilen ispatlap bergenliki idi!

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.