Ré'alliq sözlisun: xelq turmushini yaxshilashmu yaki siyasiy qiltaqmu?
2024.03.14

Xitay hökümet taratqulirining xewer qilishiche, Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti axbarat ishxanisi 8-mart muxbirlarni kütüwélish yighini échip, 2024-yili xelq turmushigha da'ir On türlük emeliy ish Nishanini élan qilghan.
Shunisi diqqetke sazawerki, yillardin buyan xitay hökümitining Uyghur élida élip barghan atalmish “Xelq turmushini yaxshilash” qa da'ir dawranglirining héch biri, Uyghurlar üchün birer emeliy nep yaki menpe'et élip kelgen emes. Eksiche, “Xelq turmushini yaxshilash” namida otturigha chiqqan türlük siyasetler, aqiwette Uyghurlarning dawamliq türde yashash shara'itlirining nacharlishishigha seweb bolup keldi.
Tarixqa qaraydighan bolsaq, xitay kommunist hökümiti ötken esirning 50-yillirining bashlirida Uyghur diyarida “Bay, poméshchiklarning yerlirini musadire qilip, awam kembeghellerge bölüp bérish” namidiki atalmish “Yer islahati” élip barghan. Halbuki, Uyghur déhqanliri téxi yerge érishkenlikning birer paydisini körüshke ülgürmeyla, atalmish “Kopiratip tüzümi” yolgha qoyulup, pütün xelqning shexsiy yerliri birdinla kolléktipning ortaq mülkige aylinip qalghan. Emeliyette bu yerde tilgha élin'ghan “Kolléktip” atalghusi hergizmu yer igiliridin teshkillen'gen bir kolléktip yaki ijtima'iy topluqni emes, belki omumiy mülükchilik namida pütün yer zémin we bayliqlarning yégane sahibigha aylan'ghan xitay kommunist hökümitini körsitetti. Uyghur déhqanlirining kommunist xitay hakimiyiti teripidin qiltaqqa dessitilgenliki ene shu dewrlerdila ashkara bolghan idi. Halbuki, qarshiliq bildürgenlerge yene yéngi qiltaqlar teyyarlinip, taki atalmish “Islahat” dewrigiche Uyghur xelqi qattiq zulum we qanliq basturushlar ichide éghir derijide halsiridi. Xitayning bipayan chégra rayonlardiki yerlik milletlerge, bolupmu Uyghur xelqige yürgüzgen qiltaq qurush, qiltaqqa dessitish we qiltaq ichide yoqitishtin ibaret bu “Siyasiy méxanizimi” héch bir zaman herikettin toxtighini yoq. Eksiche, yildin yilgha “Elalishish”, “Téxnikalishish”, “Zamaniwilishish” qa yüzlendi. Hetta xitayning siyasiy méxanizimining heriket iqtidari shu derijige bérip yettiki, Uyghurlargha élip barghan irqiy qirghinchiliqinimu mukemmel bir shekilde yuqiri téxnika we mutleq kontrolluq arqiliq tashqiy dunyadin yoshurup qélishtek “Alemshumul rékort” yaratti.
Shunga xitayning Uyghur rayonidiki “Xelq turmushigha alaqidar ish” lirining keynide qandaqtur bir rezil siyasiy qiltaqning bolush éhtimalliqini nezerdin saqit qilghili bolmaydu. Shu wejidin atalmish “Xelq turmushigha da'ir on chong emeliy ish” ning ich yüzige nezirimizni bir aghdurup köreyli.
Xitayning bayanlirigha köre, atalmish “Xelq turmushigha alaqidar” bu emeliy ishlar (1) “Ürümchi-sanji-shixenzining muhit bulghunishini tüzesh؛ (2) tebi'iy gaz turuba yolini kéngeytip qurush؛ (3) sheher-yézilarda yer tewreshke chidamliq emin öy qurulushini dawamlashturush؛ (4) namratlarning ishqa orunlishishigha heqiqiy kapaletlik qilish؛ (5) reqemleshtürüsh (digital téxnika) arqiliq ammigha qulayliq yaritish, karxanilargha nep yetküzüsh herikitini qanat yaydurush؛ (6) yol qatnash tiransport bixeterlikini tüzesh herikitini yolgha qoyush؛ (7) ottura-bashlan'ghuch mektep oqughuchilirining köz, chish saghlamliqi herikitini yolgha qoyush؛ (8) yashan'ghanlarni a'ilide, mehellide kütüsh mulazimitini qanat yaydurush؛ (9) méyip balilarning saghlamliqini eslige keltürüsh boyiche qutquzush-yardem bérishni yolgha qoyush؛ (10) xelqqe medeniyet, pen-téxnika arqiliq nep yetküzüsh pa'aliyitini qanat yaydurush qatarliqlar iken.
Derweqe, yuqiriqi “On türlük ish” mesilining mahiyitini chüshenmeydighan kishiler üchün éytqanda, Uyghurlarning turmush süpitini yaxshilashqa munasiwetlik “Ishlar” dek körünüshi éniq. Emma emeliy ré'alliqchu?
Muhit bulghinishining insanlargha élip kélidighan ziyanliri heqiqeten éghir. Bu wejidin muhit bulghinishini tüzesh eslide xelq üchün paydiliq bir xizmet bolushi kérek idi. Emma mesilining kélip chiqish sewebi heqqide izdenmey, mesilini keltürüp chiqiriwatqan amillarni hel qilmay turup, muhit mesilisini hel qilish elwette ré'alliqqa uyghun emes. Bizge melum, sanji, shixenze we ürümchi bolsa bingtu'en köchmenlirining eng deslepki qarargahliridin biri hésablinidu. Shunga bu jaylarda xitay nopusi intayin köp we zich olturaqlashqan. Téximu muhimi, ürümchi, sanji, shixenzilerde yer asti tebi'iy bayliqlirining mol bolushi, bingtu'en bashchiliqidiki xitaylarning bay bolushidiki asasliq amillarning biri hésablinidu. Emma bu jaylarning muhit bulghinishi del xitay köchmenlirining kélishi bilen bashlinip, kündin kün'ge éghirlashqan. Shunisi éniqki, qarighularche “Sana'etlishish”, nopusning derijidin tashqiri köpiyishi bilen teng muhit asrashqa ehmiyet bermeslik, aqiwette bu jaylarda éghir derijidiki muhit bulghinishini keltürüp chiqarghan. Emma muhit bulghinishining éghirlashqanliqi, hetta ademni zeherlesh, késel qilish derijisige bérip yetkenliki bayqalghanda, bu mesile yenila bichare Uyghurlarning kömür qalaydighan qoro-jayliridin, par bilen issinidighan bina öylerge köchürülüshi, kocha-koylardiki addiy soda-sétiq yollirining étip tashlinishi. . . Qatarliqlargha seweb bolghanidi. Bu qétimmu bu jaylarda muhitni yaxshilash namida élip bérilidighan heriketlerning qurbani yenila Uyghurlar bolidighanliqi sheksiz.
Yer tewreshke chidamliq öy sélish! bundaq sho'ar towlinip kéliwatqili nechche on yil boldi. Bu nechche on yilda tarim oymanliqining etrapida tarixtin buyan yashap kéliwatqan Uyghurlar öy-makanliridin köchürülüsh, yaqa-yurtlargha sersan bolushtek türlük qismetlerni bashtin kechürdi. Uyghurlarning köchürülgenliki bilen bu jayda yer tewresh toxtap qalghini yoq. Belki yéqindila tarim wadisida 7 baldin artuq qattiq yer tewridi, emma xitay bu qétimliq yer tewreshte ölüm-yétim yaki öy örülüsh qatarliq éghir aqiwetler yüz bermigenlikini teshwiq qildi. Halbuki, 2023-yili gensu ölkiside 6.2 Bar yer tewrigende, yüz nechche ademning ölgenliki xewer qilin'ghanidi. Yer tewreshning kélip chiqish sewebliri köp bolsimu, emma yer asti bayliqlirini heddidin ziyade köp qézish we qézilghan jaylarni muwapiq shekilde toldurmasliqmu éghir derijidiki yer tewreshlerning muhim sewebliri ikenliki hemmige ayan heqiqettur. Uyghur élining tarim oymanliqida nechche on yillardin buyan toxtimay qéziliwatqan tebi'iy bayliqlarning heddi-hésabi yoq. Téxi yéqindila xitay yene tarim oymanliqida 10 Ming métir chongqurluqtiki néfit burghilashni Wujudqa keltürdi. Bu hadisilerning Uyghur élidiki yer tewresh bilen alaqisi yoqluqigha kim höküm qilalaydu? téximu muhimi, gensudikidin xélila éghir yer tewrigen aqsu wilayitide ölüm-yétim körülmesliki eqilge uyghun emes. Shunga esli meqsetning yer tewreshke qarshi turidighan öy sélip bérish bahaniside, topliship yashashqa adetlen'gen Uyghurlarni tarqaqlashturush bolghanliqini jezimleshtüreleymiz. Yeni, Uyghurlarni tarqaqlashturush 2024-yilida dawamliq halda xitayning muhim siyasiy tedbirlirining biri bolidighanliqi éniq.
Bu yerde diqqetni tartidighan yene bir muhim we yéngi bir nuqta barki, u bolsimu “Ottura-bashlan'ghuch mektep oqughuchilirining köz we chish saghlamliqi herikitini yolgha qoyush” türidur. Bu heqte xitayning bayanlirida, Uyghur élidiki 96 nahiye, sheher we rayonlardiki 310 ming neper 3-4 yashliq balilarning éghiz boshluqigha yilda ikki qétim heqsiz ftor sürkeydighanliqi؛ 20 nahiye, sheher we rayonlardiki 6 yashtin 9 yashqiche bolghan balilarning chish kawikini étiwétish heqsiz mulazimiti bilen teminleydighanliqi déyilgen.
Xitay hökümiti yillardin buyan balilarning éghiz boshluqigha ftor sürkesh we chish kawikini étiwétishni balilarning chish saghlamliqini kapaletlendürüshning yaxshi usuli süpitide teshwiq qilip kéliwatidu, emma Uyghur élining ichimlik süyide ftor miqdarining alahide yuqiri bolup, yuqiri ftorluq rayonlargha tewe ikenliki xitay özi étirap qilidighan ré'alliq. Hetta Xitay mutexessislirimu yuqiri ftorluq rayonlarda balilarning chishigha ftor sürkimeslikNi tekitligen. Bolupmu balilarning éghiz boshluqigha ftor sürkeshning yuqiri ftorluq rayonlardiki balilargha qet'iy qollanmasliq tewsiyelirimu az emes. Xitayning jilin uniwérsitéti yerlik késellikler tetqiqat merkizining mudiri li gu'angshéng “Sherqqe nezer” heptilik zhurnilining ziyaritini qobul qilghanda bu heqte “Meyli yerlik xaraktérdiki ftordin zeherlinish bolsun yaki sana'ettin kélip chiqqan ftor bulghinishidin bolsun, ademlerning ustixan késilige giriptar bolushi nahayiti uzun we asta jeryanni bashtin kechüridu. Ftordin zeherlinish keltürüp chiqiridighan ustixan késellikliri tolimu murekkep bolup, asasliqi ftorning ustixanni zeherlishi netijiside ustixandiki késellik özgirishini keltürüp chiqiridu” dégen. Yeni Uyghur éli eslidinla yuqiri ftorluq rayon'gha tewe jay bolush süpitide, balilarning chishigha ftor sürkeshning balilarning chishini asrash üchün ikenlikidin gumanlinishqa pütünley heqliqmiz.
Bu yerde xitay dawrang séliwatqan “On türlük ish” ning her biri üstide birmu-bir toxtilip yürmisekmu, yuqiriqi bir qanche nuqtining özila heqiqiy ré'alliqni yorutup turuptu. Xitay Uyghur xelqige irqiy qirghinchiliq élip bérishni bir künmu toxtitip qoyghini yoq, belki bu “Düshmen'ge qiltaq qurush, qiltaqqa dessitish we qiltaq ichide yoqitishtin” ibaret xitayche alahidilikke ige irqiy qirghinchiliq usulining bir terkibiy qismidur.
*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.