Richard gyér: “Uyghurlar toghrisida heqiqetni sözleymen!”

Amérika dölet mejlisi binasida ötküzülgen tibet siyasiy pa'aliyetchisi lodi garining wapati we hayatini eslesh yighilishida holliwudning dangliq artisi richard gyér ependi söz qilmaqta. 2019-Yili 12-mart, washin'gton.

Muhajirettiki tibetlerning xitay hökümitige qarshi siyasiy pa'aliyetliri heqqide söz bolghanda kishiler héchqachan atlap ötüp kételmeydighan shexslerning biri lodi galtsén gari hésablinidu. 1949-Yili hazirqi sichüen ölkiside tughulghan lodi gari 1959-yili tibetlerning xitay hökümitige qarshi qoralliq qozghilingi qanliq basturulghandin kéyin ata-anisigha egiship hindistan'gha köchüp chiqqan.

Yashliq waqitlirida siyasiy pa'aliyetlerdiki aktipliqi bilen közge chéliqqan lodi gari 1975-yili “Tibet yashlar qurultiyi” ni qurushqa qatnashqan hemde uning re'isi bolghan. Tibetlerning siyasiy dawasini dunyagha hemde kéyinki ewlad tibetlerge téximu yaxshi anglitish üchün in'glizche we tibetche tillarda “Tibetke nezer” zhurnilini tesis qilip, mezkur zhurnalning izchil neshr qilinishigha kapaletlik qilip kelgen. 1991-Yilidin bashlap dalay lamaning amérikadiki alahide wekili bolup ewetilgen hemde 2018-yili 29-öktebir küni wapat bolghan'gha qeder öz xelqige xizmet qilishni dawam qilghan.

Lodi garining hayatini we wapatini eslesh meqsitide 13-mart küni amérikadiki tibet teshkilatliri birlikte amérika dölet mejliside mexsus yighin ötküzdi. Yighin'gha amérika hökümitide awam palatasi we kéngesh palatasining ezasi bolup ishligen hemde ishlewatqan kishilerdin nensiy pélosi, dyanna faynstayin, pawla dobri'anski, jéymis mekgowérin qatarliq siyasiyonlar, shuningdek holliwodning dunyagha tonulghan meshhur artislirining biri, dalay lamaning yéqin dostliridin richard gyér, amérika démokratiyeni ilgiri sürüsh fondining re'isi karl gréshman qatarliq dangliq shexsler alahide teklip qilin'ghan idi.

Chüshtin kéyinki yighin bashlan'ghanda herqaysi eziz méhmanlar arqimu-arqidin sözge chiqip lodi garining tibet siyasiy herikitidiki roli we xizmetlirini eslidi. Jümlidin uning eyni waqitta dalay lama otturigha qoyghan “Ottura yol” istratégiyesige bina'en xitay-tibet söhbitige wekil bolup ewetilgenlikini, uning “Tibetler yüksek aptonomiyege érishse musteqilliqtin waz kéchishke razi bolidu” dégen yétekchi idiyeni terghib qilghanliqigha qarimastin yenila xitay hökümitining uni “Düshmen küch” dep qarap kelgenlikini qayghu ichide eslep ötti.

Yighin axirida biz “Amérika démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi” ning re'isi karl gréshman ependi bilen qisqiche söhbetleshtuq. Mezkur fond jem'iyetning Uyghur dawasini qollap kelgenlikidin Uyghur jama'itining bekmu minnetdar ikenliki toghrisida söz bolghanda karl gérshman ependi özining bu ishlardin bekmu iptixarlinidighanliqini éytip mundaq dédi:

“Biz qiliwatqan ishlirimizdin bekmu pexirlinimiz. Chünki biz Uyghurlarning kürishige ishinimiz, Uyghurlarning ghururigha ishinimiz. Halbuki, bizni bekmu ghezeplendürüwatqini shuki, xitay hökümiti hazir del mushu ghururni weyran qiliwatidu. Emma shuninggha ishenchim kamilki, xitay hökümiti Uyghurlarni weyran qilalmaydu, Uyghurlar dawamliq mewjut bolidu. Shuning üchün biz bu mesilini dawamliq otturigha qoyushimiz, bu heqte izdinishimiz, bu ehwalgha özimizning qarshi ikenlikimizni ipadilishimiz, shuningdek bu mesililerni xelq'ara jama'etke yaxshi anglitip Uyghurlarni himaye qilishimiz lazim.”

Bu qétimqi yighin'gha teklip qilin'ghan alahide méhmanlardin dunyagha meshhur kino cholpini richard gyér uzun yillardin buyan tibet musteqilliqini qollap kelgen zatlarning biri idi. Uning bu jehettiki aktip pa'aliyiti sewebidin richard gyérni xitay hökümiti “Menggü chégradin kirishke bolmaydu” dep békitken. Shuningdek u rol alghan holliwud filimlirining xitayda qoyulushini men'i qilghan. Biz uningdin “Siz izchil tibetlerning dawasini qilip kéliwatisiz. Uyghur dawasigha qandaq qaraysiz?” dep sorighinimizda u özining Uyghurlar uchrawatqan ehwallardin xewerdar ikenlikini, özining herqachan Uyghurlar üchün söz qilidighanliqini bildürüp mundaq dédi:

“Roshenki, Uyghurlar hazir tibetlerge oxshash qismetlerge duch kéliwatidu. Bu ishlarni oylisam bekmu shürkünüp kétimen. Chünki bu jehette bekmu köp heqsizliq boluwatidu. Shunga dunya ashu makanda némilerning boluwatqanliqini bilishi lazim. Hazir Uyghurlar heqqide köplep yighinlar échiliwatidu, shu arqiliq Uyghurlarning ehwali melum boluwatidu. Bügünki yighinmu shundaq boldi.”

Biz uninggha “Tibet dawasini qollighanliqingiz üchün filimliringiz xitayda men'i qilindi. Eger Uyghur dawasigha awaz qoshsingiz, bu xil cheklesh téximu köpiyishi mumkin. Shundaq bolup qalsa pushayman qilamsiz?” dep sorighinimizda u mundaq dédi:

“Méning perwayim pelek. Méning xizmitim-heqiqetni sözlesh. Buninggha artuq gep hajetsiz!”

Biz uningdin “Nawada xitay hökümiti bilen yüzmu-yüz söhbette bolush toghra kelse, Uyghurlar heqqide némilerni déyishingiz mumkin?” dep sorighinimizda u mundaq dédi:

“Bu jayda siler qorqup ketküdek héch ish yoq. U insanlar peqet özlirining medeniyiti we diniy étiqadi bilen yashashnila isteydu. Ular héchkimge ziyankeshlik qilghini yoq!”

Melum bolushiche, Uyghur diyaridiki basturushning xelq'arada köplep bilinishige egiship, Uyghur dawasigha hésdashliq qilghuchilar we uni her xil shekillerde qollighuchilarning sani barghanséri éship barmaqta iken.