Alékséy kazak: “Eng muhim wezipimiz lagérlarni taqitip, Uyghurlargha qaritilghan qirghinchiliqni toxtitishtur”

Uyghurlarning bügünki qiyin ehwali amérika we yawropa memliketliri bilen bir qatarda rusiyediki bir qisim kishilerningmu diqqitini qozghimaqta. Shularning biri hazir moskwada yashawatqan 34 yashliq kishilik hoquq qoghdighuchisi alékséy kazak ependidur.

Melum bolushiche, kéyinki waqitlarda ijtima'iy taratqularda alékséy kazakning musulmanlarning heq-hoquqlirini qoghdishigha baghliq pikirliri, shu jümlidin xitay da'irilirining Uyghur élidiki türk-musulman xelqlerge qaratqan siyasitige nisbeten qarashliri köpchilikning diqqitini tartqan idi. Bügün biz uning bilen söhbetlishish imkaniyitige érishtuq.

Muxbir: alékséy, siz öz pa'aliyitingizde néme sewebtin musulmanlarning heq-hoquqlirini qoghdashni tallap aldingiz?

Alékséy: men köp sayahet qilimen. Rusiyening 30 din oshuq rayonlirini ziyaret qildim. Bolupmu kawkazda bolushni intayin yaqturimen. Méning özümning hoquq qoghdash pa'aliyitige qiziqishimmu ene shu yerdin bashlandi, désem bolidu. Hayatimning mutleq köp qismi kawkazda we kawkazliqlar bilen zich munasiwette bolush jeryanida ötti. Bezide méningdin “Alékséy, sen xristi'an turup, néme üchün musulmanlarni yaqlaysen?” dep soraydu. Buninggha ene shu kawkaz seweb boldi. Kawkazliq musulman dostlirim manga intayin wapadar, ishenchlik, edeplik bolup köründi. Shuning üchün hazir méning hayatim, ishlirim peqet kawkazliq musulmanlarghila emes, belki pütkül musulman ehlige baghlinip qaldi.

Muxbir: siz köp qétim türk-musulman xelqlirining, bolupmu Uyghurlarning bügünki paji'elik ehwali heqqide toxtilip, ularning teqdirige, tarixigha, medeniyitige bolghan qarashliringizni bildürgendingiz. Sizning pikirliringiz köpligen Uyghurlarni qattiq tesirlendürgen idi. Bu heqte néme deysiz?

Alékséy: heqiqetenmu, men Uyghurlarni xéli burundin bilettim. Buninggha ajayip naxshichi murat nasirof seweb bolghan idi. Epsus, u wapat bolup ketti. Emma shundaqtimu u muzika hayatida we shundaqla méning hayatimda chongqur iz qaldurdi. Uning bolupmu “Malchik xochét w tambof” dégen naxshisi méning baliliq chéghimdiki söyümlük naxsham idi. Men hazirmu bezide shu naxshini éytimen. Murat nasirof toghriliq izdinish jeryanida men uning Uyghur millitidin ikenlikini, mushundaq ajayip yaxshi bir xelqning mewjut ikenlikini bildim. Hazir ene shundaq bir xelqning béshigha éghir zulum chüshkenlikini, bu xelqqe qarshi qirghinchiliq siyasitining élip bériliwatqanliqini bir yérim yil ilgiri bilgen idim. Shu waqitta men Uyghurlar heqqide tunji widéyo körünüsh teyyarlap, deslepte bu mesilige rusiye jama'etchilikining diqqitini tarttim. Sewebi rusiyelikler bu heqte tamamen héch nerse bilmetti. Ahalining mutleq köp qismi Uyghur dégen bir xelqning mewjut ikenlikidin bixewer idi. Hemmisi xitayni “Jennet”, ulugh bir memliket, dep hésablaytti. Heqiqetenmu, xitay iqtisadiy jehettin tereqqiy qilghan memliket. Xitay köp towarlirini sirtqa chiqiridu. Biraq ene shu iqtisadiy möjizilerning arqisigha azablan'ghan xelqlerning paji'esi yoshurun'ghan iken. Yeni tibetlikler we Uyghurlarning qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi ashkara boldi. Bu heqte teyyarlighan widéyo körünüshtin kéyin köpinchisi bu mesilige qiziqishqa bashlidi. Elwette, buninggha ishenmigenlermu, “Mundaq bolushi mumkin emes, shunchilik ademni lagérlargha solash mumkin emes” dégenlermu az bolmidi. Ular xitayning yépiq memliket ikenlikidin, shunche ahalining hökümet teripidin qattiq kontrol qiliniwatqanliqidin xewersiz idi.

Muxbir: alékséy, sizni hem sizning bu heriketliringizni qollawatqan kishiler, teshkilatlar barmu?

Alékséy: men éytip ketkendek, ömrümning köp qismi kawkazda ötti. Daghistanda men ikki yil yashidim. Méning jem'iyetlik-siyasiy söhbet programmam bolghan. Bu programmini özüm yürgüzüp, xelqni oylanduridighan, teshwishlendüridighan mesililerni kötürdüm. Shuningdin buyan méni qollighuchilarning sani köpiyiwatidu. Méning arqamda héch qandaq bir teshkilat yaki fondlar yoq. Hetta özimizning maddiy-téxnikiliq bazimizmu yoq. Shuning bilen dostlirim manga xelq widéyo studiyesini échishni tewsiye qildi. Bizni qollighuchilar bir az xirajet toplap, hazir mana widéyo kaméra sétiwalduq. Andin yene bir kaméra sowgha qildi. Pul köp rol oynaydu, emma heqiqet, adaletlik terepdari bolush muhimraqtur. Mana mushu bizni algha méngishqa ümidlendürmekte.

Muxbir: kéyinki waqitlarda birleshken döletler teshkilatida, ayrim kishilik hoquq teshkilatlirida xitayning Uyghur we bashqimu xelqlerge qaratqan basturush siyasiti bir nechche qétim eyiblendi. Bu heqte metbu'atlardimu köp éytiliwatidu. Siz qandaq oylaysiz, xitayning jaza lagérlirini yépip, chékinishi mumkinmu?

Alékséy: bilemsiz, chong we küchlük bir hakimiyet da'im néme qilsam, néme désem bolidu, dep hésablaydu. Bu peqet xitayla emes, öz waqitlirida bashqilarni bésiwalghan, bashqilarni ezgen impériyelergimu qaritilghan. Chong we küchlük hakimiyetler dekkisini almighuche, u bu ishini dawam qiliwéridu. Hazir dunya jama'etchilikining Uyghurlar we Uyghur mesilisi etrapigha toplinishi bu peqet Uyghurlarla emes, belki bashqimu éziliwatqan xelqler, shundaqla xitaydin qerz éliwatqan memliketler üchünmu paydiliq dep oylaymen. Bu döletler hazirche xitayning qerzige baghlinip qalghanliqini sezmeywatidu. Shuning üchün xitaygha da'im zerbe bérip turush kérek. Bizning bügünki birinchi wezipimiz jaza lagérlirini yépish arqiliq Uyghurlargha qaritilghan qirghinchiliqni toxtitish. Andin xitayning qandaq qilip Uyghurlarning zéminigha ige boluwalghanliqini ashkarilash hemde Uyghurlarning öz aldigha musteqil dölet qurush istikini hel qilish mesilisimu bar. Chünki Uyghurlar tarixta, mesilen, Uyghur qaghanliqini qurup, xitay bilen riqabetleshken. Bügün xitay öz puqralirigha bolghan munasiwitini tüp asastin özgertishi lazim.

Muxbir: alékséy sizning Uyghurlargha éytidighan qandaq tilekliringiz bar?

Alékséy: birinchidin, bir-biringlarni qollanglar, birlikte küresh qilinglar. Özünglarning aktipliringlarni, lidérliringlarni qollanglar. Sewebi shundaq waqi'eler bolghanki, ademler küriship, küriship, andin kélishmeslikler yüz bergende ularni tashlawétidu. Bu intayin nachar hadise. Shuning üchün hemmimiz birliship küresh qilsaq, sözsiz yéngimiz.”

Alékséy kazak 1986-yili rusiye paytexti moskwa shehiride tughulghan bolup, shu sheherde ottura mektepni püttürgendin kéyin moskwa dölet uniwérsitétining edliye fakultétini tamamlighan. Shuningdin buyan u edliye penliri boyiche oqutquchiliq qilip kelmekte. U qoshumche yene musteqil téléwiziye merkizide “Xelq studiyesi” programmisining bash riyasetchisi. Alékséy kazak rusiye studéntliri kespiy ittipaqining re'isi. Moskwa sheherlik aliy kéngishi ezasining yardemchisi, jenubiy osétiye jumhuriyiti prézidéntining meslihetchisi. U hazir bashqimu wezipilerni ötep kelmektiken.