Mutexessisler rusiye we xitayning merkiziy asiya elliri bilen bolghan munasiwetliri heqqide toxtaldi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2022.02.18
Rusiye bilen xitayning yéqinlishishi merkiziy asiya ellirige némilerni élip kélishi mumkin? Xitay re'isi shi jinping bilen rusiye prézidénti putin krémil sariyigha söhbet söhbet üchün kirip kétiwatqan körünüsh. 2019-Yili 5-iyun, moskwa, rusiye.
AP

Ammiwiy axbarat wasitiliridin melum bolushiche, kéyinki waqitlarda merkiziy asiya memliketliri bilen chégradash bolghan rusiye we xitay otturisidiki munasiwetler téximu qoyuqlashmaqta. Mutexessisler, yéqinda qazaqistanda yüz bergen naraziliq heriketliri dawamida, rusiye bashliq kolléktip bixeterlik hemkarliqi teshkilati küchlirining qazaqistan'gha kirgüzülüshini ene shu rusiye we xitay munasiwetliri bilen baghlimaqta.

Rusiyening “Nézawisimaya gazéta”, yeni “Musteqil géziti” de élan qilin'ghan wladimir skosiryofning “Rusiye xitayning merkiziy asiyadiki menpe'etlirini heqsiz qoghdawatidu” namliq maqalisida éytilishiche, kolléktip bixeterlik hemkarliqi teshkilati küchlirining qazaqistandiki naraziliqlarni bésishqa yardem bergenlikidin xitay razi bolghan. Shuningdek xitayning merkiziy asiyadiki mebleghlirini rusiyening qoghdighanliqi, rusiyening yene bu rayonning énérgiye saheside xitayning yétekchi rol oynawatqanliqini iqrar qilghanliqi tekitlen'gen.

Moskwa dölet uniwérsitéti asiya we afriqa elliri institutining mudiri alékséy maslofning pikriche, hazir xitay aldida üch wezipe turmaqtiken. Birinchi, islam esliyetchilirining merkiziy asiyagha hem bu rayondin xitaygha kirishige yol qoymasliq؛ ikkinchi, xitay towarlirini chet elge yetküzüsh üchün ishenchilik yer üsti qurulumlirini qurush؛ üchinchi, merkiziy asiya arqiliq xitayning énérgiye bixeterlikini teminlesh. Alékséy maslof rusiyening merkiziy asiya chégralirini qoghdashqa zor miqdarda meblegh ajritiwatqanliqini xitayning chong sowgha süpitide qobul qilghanliqini, bu rayonda rusiyening köpinche bixeterlik jehettin menpe'etdar bolsa, xitayning meblegh jehettin menpe'etdar ikenlikini bildürgen.

Merkiziy asiya boyiche mutexessis érkin baydarof radiyomiz ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: “Xitay üchün merkiziy asiya ellirige köprek meblegh sélishning asasiy yoli iqtisadning énérgiye sahesi bolup hésablinidu. 21-Esirning béshida xitay xelq jumhuriyiti merkiziy asiyani iqtisadiy jehettin igilewélishni öz istratégiyesining asasiy qismi süpitide belgiligen idi. Bu jehette xitay merkiziy asiya memliketlirining iqtisadidiki öz pozitsiyesini kücheytishke kirishti. Béyjing bu rayon'gha imtiyazlar shara'itida qerz bérish siyasitini ünümlük paydilandi. Xitay we xitay shirketlirining merkiziy asiyadiki meblegh sélish layihelirining achquchluq yönilishi türkmenistan, qazaqistan we özbékistanning néfit-gaz sahelirini igileshke qaritildi. Merkiziy asiya béyjing üchün intayin muhim.”

U yene rusiye bilen xitay munasiwetliri buningdin kéyinmu tereqqiy etsimu, emma ularning her birining merkiziy asiyada öz aldigha siyaset yürgüzidighanliqini bildürdi.

Érkin baydarof mundaq dédi: “Rusiyening merkiziy asiyadiki tesiri we roli ilgirkidek bolidu. Merkiziy asiya bilen bille yashighan ötmüshi hemde bu rayonda milyonlighan rus ahalisining bolushi, moskwaning bu rayon'gha bolghan tashqiy siyasi'itining asasiy yönilishliridin biri bolup qalidu. Buninggha qoshumche merkiziy asiya iqtisadiy jehettin rusiyege béqinda. Qazaqistan, qirghizistan, tajikistan we özbékistanning rusiye bilen bir teshkilatlarda bolushi, rusiyening merkiziy asiyagha buningdin kéyin téximu küchlükrek bésim ishlitishige shara'it yaritidu. Afghanistan mesilisimu rusiyening bu rayon bilen yéqinlishishigha mumkinchilik béridu. Bu yerde xitayning merkiziy asiyani öz tesir da'irisige élishigha qarshi turushta rusiye tengpungluq méxanizmi bolup hésablinidu.”

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi mundaq dédi: “Hakimmutleq xitay ottuz yil jeryanida merkiziy asiyagha iqtisadiy singip kirishni intayin kücheytti. Netijide merkiziy asiya jumhuriyetliri iqtisadiy jehettin köprek xitayning tesiride qaldi. Merkiziy asiya döletliri rusiye bilen sowét ittipaqidin musteqil bolup chiqqan. Shuning üchün merkiziy asiya elliri rusiye bilen siyasiy, herbiy jehette zich munasiwetke ige. Qazaqistanda yüz bergen yanwar paji'esige munasiwiti bilen rusiyening herbiy tesiri qazaqistanda küchiyiwatidu. Shundaqla merkiziy asiyada kéyinki waqitta iqtisad tereptin yawropa ittipaqiningmu tesiri küchlük. Merkiziy asiyadiki türkiy tilliq döletler hazir éghir weziyette.”

Qehriman ghojamberdi xitayning “Ichki ishlargha arilashmasliq”, “Kishilik hoquq mesilisini kötürmeslik” dégen shertlirida qattiq turuwélip hem bularni iqtisadqa baghlawélip, mushu kün'giche Uyghurlargha bésim ishlitip kéliwatqanliqini, rusiye bilen bolghan munasiwetliride bolsa hazirghiche ochuq talash-tartishning yoqliqini otturigha qoydi. U mundaq dédi: “Xitay özi élan qilghan ‛bir belwagh bir yol‚ istratégiyesi da'iriside kéyinki waqitlarda putliship, toxtap qalghan désekmu bolidu. Shuni qaytidin janlandurush üchün méngiwatidu. Xitayning eneniwiy siyasiti dawamlishidu. Qazaqistanmu xitayning Uyghuristanda yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqida ‛uning ichki siyasitige arilashmaymiz‚ dégen siyasetni tutqan idi. Mana shu siyasetni dawamlashturidu dep oylaymen. Yéqinqi ariliqta özgirishler bolmaydu. Uyghur mesilisimu bu yerde bésim astida bolghini bolghan.”

Igilishimizche, kéyinki waqitlarda nopus jehettin dunyadiki eng aldinqi qatarda turidighan memliketlerdin hindistanningmu merkiziy asiya elliri bilen bolghan munasiwetlirini kücheytishke kirishmektiken. Hindistan dunya jama'etchilikining xitayning Uyghur élidiki basturush siyasitige qarita tughuluwatqan naraziliqliridin paydilinip, özining merkiziy asiya rayonidiki iqtisadiy rolini kücheytmekchiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.