Совет иттипақи вә қизил хитай немә үчүн бир-бири билән яманлишип қалди? (1)

Буниңдин 65 йил муқәддәм, йәни 1949-йилниң декабир ейида хитай коммунистлириниң рәһбири мав зедуң совет иттипақини дәсләпки қетим зиярәт қилған иди. У сталин билән музакирә йүргүзүп, нәтиҗидә 1950-йилниң бешида достлуқ, иттипақлиқ вә өз-ара ярдәм һәққидә келишимгә қол қоюлди.

Йеқинда “сентир асия” ахбарат агентлиқида елан қилинған виктор рилскийниң “немә үчүн мав зедуң совет иттипақидин рәнҗиди?” намлиқ мақалисидә хитай хәлқ җумһурийити вә совет иттипақи оттурисидики мунасивәтләргә даир мәлуматлар кәлтүрүлгән. Мақалидә ейтилишичә, 1949-йилқи учришиш давамида мав сталинниң язлиқ өйидә икки ай яшап, асасий җәһәттин сталин билән сөһбәтләшкән вә һәтта иккиси дост болупму үлгүргән иди. Бу вақитта икки мәмликәт оттурисида келишим имзаланған болсиму, мав зедуң бу қетим җараңлиқ сиясий тәклипләрни оттуриға ташлимиди. Пәқәт сәккиз йилдин кейин, йәни 1957-йилниң ноябир ейида у, қошна дөләткә иккинчи қетим кәлгинидә, әлдә вәзийәт башқичирәк қелиплашқан иди. Сәвәби 1953-йили сталин вапат болуп, һакимийәт бешиға никита хрушоф кәлгәндин кейин, совет дөлити вә партийә сияситидә бир қатар өзгиришләр йүз беривататти.

1957-Йили 18-ноябирда москвада өткән коммунистик вә ишчилар партийилириниң 64-мәҗлисидә башқилар билән бир қатарда мав зедуңму нутуқ қилған болуп, у мундақ дегән иди “мән хәлқара вәзийәттә һазир йеңи бурулуш пәйти йетип кәлди, дәп һесаблаймән. Аләмдә һазир икки шамал чиқиватмақта: шәрқ тәрәптин вә ғәрб тәрәптин. Хитайда мундақ ибарә бар: ‛я шәрқ шамили ғәрб шамилини йеңиду, я ғәрб шамили шәрқ шамилини йеңиду.‚ мән һазирқи вәзийәт шәрқ шамилиниң ғәрб шамили үстидин һөкүм сүрүватқанлиқи билән характерлиниду, дәп һесаблаймән!” мақалә аптори буни мундақ дәп чүшәндүриду: “мавниң немә үчүн шундақ дәп һесаблиғанлиқи чүшиниксиз, совет иттипақида дәл шу чағда ғәрб шамили сезиливататти. 1956-Йилниң февралида совет иттипақи коммунистик партийисиниң 20-қурултийи өткән болуп, униңда хрушоф сталинниң шәхскә чуқунуши тоғрилиқ мәшһур нутқи билән сөзгә чиққан иди. Қурултайниң идийисини бир нәччә сөз билән изһар қилишқа болатти: барлиқ гунаһларда сталин әйиблик.” әнә шу вақитта хрушоф, в. Рилскийниң ейтишичә, сәйяриниң биринчи коммунисти сүпитидә сталинниң әпти-бәширини ечип ташлап, әлдә йүз бәргән барлиқ келишмәсликләрни сталинға артқан иди. Хрушофниң сөзи хитай рәһбәрликидә қаттиқ ғулғула көтирип, нәтиҗидә бу, бара-бара һәтта икки дөләт оттурисида қораллиқ тоқунушларғиму сәвәб болуп кәлди.

1957-Йили 19-ноябирда мавниң тәшәббуси билән, униң совет иттипақи ташқи ишлар министири андрей громико билән учришиши болуп өтти. Мәзкур учришишта мав зедуң мундақ дегән иди: “бизниң ойимизчә, сталинниң төһпиаи тәхминән 70 пирсәнт, хаталиқи 30 пирсәнт... Биз силәр билән шу мәсилидә келишмәймизки, сталинниң қилған хизмәтлири вә хаталиқлириниң даириси тегишлик дәриҗидә ениқланмиди. Бу соал пәқәт сталинғила әмәс, бәлки пүткүл совет иттипақи коммунистик партийиси, пүткүл совет хәлқигә тегишлик, сәвәби сталин һаят вақитта 30 йил ичидә инқилаб вә сотсиялизм қурулуши тамамланди, улуғ вәтән урушида ғалибийәт қолға кәлтүрүлди.” мақалә аптори мавниң бу сөзлирини мундақ дәп анализ қилиду: “сталин хизмәтлиридики 70:30 дегән математикилиқ мәзмундики пропортсийә мавға шундақ яқтики, у буни өз шәхсийигә нисбәтән қолланди. 1961-Йили у мундақ дегән иди: "мениң қилған ишимни қандақ баһалашқа болиду? әгәр иҗабийлиқ йәтмиш пирсәнткә, ямини оттуз пирсәнткә игә болса, мән буниңдин бәк рази болған болар идим. Мән өзүмниң камчилиқлирини йошурмаймән, мән әвлия әмәс". Бу җәрянда мав зедуң өзиниң вапатидин кейин адәмләр униңға дәл шундақ баһа бериду, дәп ишәнгән еди.” мәлум болушичә, мав буниңдин кейинму иккитәрәплимилик зиярәтләрдә вә учришишларда хрушоф вә омумән, совет иттипақини бир қанчә қетим әйиблигән иди.

Радиомиз зияритини қобул қилған сиясәтшунас константин сиройежкин мушу мәсилигә даир өз қарашлирини оттуриға қоюп, мундақ деди:
-Улар, омумән, тарихта дайим бир-бири билән яхши болмай кәлгән. Әгәр омумән совет-хитай мунасивәтлиригә кәлсәк, бу мунасивәтләр 60-йилларниң башлирида бузулушқа йүзләнди. У вақитта хрушоф билән мав зедуң оттурисида үзүлүш йүз бәрди. Улар бир-бирини яқтурмайтти. Сәвәби сталин өлгәндин кейин мав өзини хәлқара коммунистик һәрикәтниң рәһбири, дәп һесаблиди. Бу, әлвәттә, хрушофқа яқмиди. Мав зедуң 1957-йили москвада өткән коммунистик вә ишчилар партийилириниң мәҗлисидә сөзгә чиқип, өзини баш инқилабчи дәп көрсәткән иди. Бу йиғинда икки тәрәп бир келишимгә кәлмәкчи болсиму, амма бу қетим әмди партийиләр оттурисида парчилиниш йүз бәрди. Улар бир-бириниң намиға хелә көп яман сөзләрни ейтти. Мав зедуң билән хрушофниң шәхсий мунасивәтлири интайин яман болған иди. Әмди сталиндин мав зедуң чөчәтти. Сәвәби сталин алаһидә бир шәхс болуп, уруш дәвридиму, униңдин кейинму хәлқара коммунистик һәрикәтниң лидери сүпитидә көпчиликкә тонулған иди.”