Хитайниң уйғур дияридики “сақчи дөлити” һәққидә муһакимә (3)

Америка пайтәхти вашингтондики худсон мәркизидә өткүзүлгән хитайниң уйғур дияридики “сақчи дөлити” һәққидики муһакимә йиғинида сөзгә тәклип қилинғанлар. 2018-Йили 4-май.

Сараһ кук вә луиза грев: “сақчи дөлити уйғурларға қандақ зиянкәшлик қиливатиду?”

Вашингтондики худсон мәркизидә 4-май күни ечилған уйғур дияридики “сақчи дөлити” темисидики муһакимә йиғинида сөз қилишқа тәклип қилинған мутәхәссисләрдин вашингтондики “әркинлик сарийи” ниң хадими сараһ кук нуқтилиқ қилип уйғур дияридики диний етиқад мәсилилириниң “сақчи дөлити” бәрпа қилиш билән қандақ юғурулуп кәткәнлики һәққидә тохталди.

Сараһ кук нуқтилиқ қилип хитай рәиси ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққандин буян ислам дининиң хитайда қандақ муамилигә учраватқанлиқи, болупму уйғур дияридики диний етиқадниң қандақ қисмәтләргә дуч келиватқанлиқи шуниңдәк бу һадисиләрниң қандақ әкс тәсир қозғаватқанлиқи қатарлиқ мәсилиләрни оттуриға қойди.

У бу һәқтики баянлирида уйғурларниң миллий кимликидә рошән бәлгиләрдин саниливатқан диний етиқадниң нөвәттә “сақчи дөлити” ниң һуҗум нишани болуватқанлиқини, мушу сәвәбтин бу һуҗумниң нишани болған уйғурлардики әң әқәллий диний вә мәдәнийәт һадисилириниңму “әсәбийлик” кә бағлинип, уйғурларни зор көләмдә тутқун қилишқа баһанә болуп бериватқанлиқини тилға алди.

У бу һәқтә мундақ деди: “ислам дини һәққидә сөз болғанда биз шинҗаңда шуни байқаймизки, ислам дини изчил йүксилиш һалитидә болуп кәлгән. Биз буни диний етиқадқа мунасивәтлик көплигән саһәләрдин көрүп йетәләймиз. Мәсилән, туңганлар техи йеқинқи йиллардила миңлап мәсчитләрни селип чиққан. Уйғурлар болса ислам етиқадидики негизлик идийәләрни өзләштүрүп өзлириниң хитайлардин пүтүнләй пәрқлиқ болған мустәқил миллий кимликини күчәйткән. Чүнки уларниң өз миллий кимликини намаян қилишиға сорун һазирлап берәләйдиған мәдәнийәт саһәси тамамән тақалған. Иккинчидин, хитай һөкүмити изчил һалда охшаш диний етиқадтики уйғурлар вә туңганларға пәрқлиқ муамилә қилип кәлмәктә. Хитайниң башқа җайлиридики туңганларға қарайдиған болсақ, уларниң ислам диниға мунасивәтлик етиқад паалийәтлиридә, җүмлидин күндилик бәш вақ намаз, рамизан розисини тутуш, һәҗ-тавапқа бериш қатарлиқларда уйғурларға нисбәтән бәкла зор әркинликкә игә икәнликини байқаймиз. Навада уйғурлар бу хилдики диний паалийәтләргә қатнашса я хизмәттин һәйдилиду я җәриманә қоюлиду, һәтта мушу сәвәбтин түрмигә чүшиду. Бу җәһәттин қарайдиған болсақ, уйғурларниң бәкму еғир дәриҗидики диний зиянкәшликкә учраватқанлиқини, туңганларниң болса йәңгил болған диний чәклимиләргә дуч келиватқанлиқини көрүп йетәләймиз.”

Сараһ кукниң пикричә, хитай һөкүмитиниң “сақчи дөлити” уйғурларни мушу йосунда тутқун қилишта асаслиқ нишанни яш вә оттура яш кишиләргә қаратқан. Әмма бу кишиләрниң тәқдири “йиғивелиш мәркәзлири” яки түрмиләргә бериш биләнла ахирлашмиған. Техиму қабаһәтлик болғини мушу хилдики қамақларға мәһкум болған уйғур яшлири һәрқачан қанунсиз болған “ички әза көчүрүш” зиянкәшликиниң қурбанлири болуш хәвпигә дуч кәлгән.
У бу һәқтә мундақ деди: “биз 2016-йили тамамлиған доклатта уйғур яшлириниң зор көләмлик ғайиб болуп кетиш һадисисиниң һазир барғансери көпийиватқанлиқини язған идуқ. Нөвәттә түрмиләрдики уйғур яшлириниң қени қәрәллик тәкшүрүлмәктә. Шу вақитта биз зиярәт қилған бир сабиқ уйғур сиясий мәһбусму бу әһвалниң өз бешиға кәлгәнликини тәстиқлиған иди. Мушу әһвалларни омумлаштуруп нәзәрдә тутқанда, мушу яштики уйғур сиясий мәһбуслириниң түрмиләрдә мәҗбурлаш характерлик ички әза көчүрүш һәрикитиниң қурбанлири болуп кетиватқанлиқини көрүп йетәләймиз. Шуңа алди билән шинҗаңда қанунсиз йосунда кеңейиватқан, миңлиған-онмиңлиған кишиләрни топ-топ тутуп кетиватқан зор көләмлик тутқун қилишқа қарайдиған болсақ, бу ишларни фалунгоң муритлириниң қисмитиниң тәкрарлиниши демәй туралмаймиз. Мушу сәвәбтин һазир шинҗаңдики түрмиләрдә қийнақ вә буниңға четишлиқ өлүм вәқәлири барғансери ешип бериватиду. Болупму хитай һөкүмитиниң сиясий җәһәттики идийә өзгәртиш урунушлирини рәт қилған уйғур яшлири шундақ қисмәткә муптила болуватиду.”

Бу қетимқи муһакимә йиғинида сөз қилишқа тәклип қилинған йәнә бир мутәхәссис “дуня христианлар иттипақи” ниң вашингтонда турушлуқ хадими луиза грев иди. У өзиниң бу қетимқи йиғинда муһакимә қилиниватқан мәсилиләргә бәзи җәһәтләрдин анчә қошулуп кәтмәйдиғанлиқини билдүрди. Униң пикричә, нөвәттә хитай һөкүмитини ялғуз уйғурларниң ой-хиялини өзгәртиш биләнла чәклинип қалмастин, йәнә уларниң дуняға апиридә болушидин тартип та ахирәткә кәткүчә болған пүткүл җәрянини өзгәртишкә урунмақта икән. У буниңға мисал тәриқисидә уйғур бовақлириниң туғулғанда мусулманчә исим қоюштин чәкләнгәнлики, балилиқ мәзгилидә өз ана тилида сөзләштин мәһрум қалдурулғанлиқи, балағәткә йетип той қилмақчи болғанда “әсәбий” дегән қалпақниң вәһимисидин уйғурларниң әнәниви той адәтлири бойичә той қилишқа илаҗсиз қеливатқанлиқи, җан үзгәнләрниң болса мәхсус бекитилгән “дәпнә ишлирини бир яқлиқ қилиш мәркизи” ниң орунлаштуруши бойичә йәрликкә қоюлидиғанлиқини көрсәтти шундақла “бир милләтниң милләт сүпитидә давам қилиш яки қилалмаслиқида бу хилдики һаятлиқ айланмисиға болған қаттиқ контроллуқниң тәсири бәк муһим,” дәп көрсәтти.

Луиза ханимниң баян қилишичә, нөвәттә хитай һөкүмити кеңәйтиватқан “сақчи дөлити” механизимидики “зор соммилиқ маддий мукапат” дегәндәк бир қатар “иҗадийәт” ләр уйғурларниң мәниви дунясини вәйран қиливатқан әң зор амилларниң бири икән.

У бу һәқтә сөз қилип мундақ деди: “бу йәрдә алаһидә көрситип өтүш зөрүр дәп қарайдиған, йәнә келип ахирқи һесабта җисманий җәһәттики қатиллиққа апиридиған йәнә бир мәсилә кишиләрни инсанлиқтин чиқишқа мәҗбурлаш қилмишидур. Буниңда һазир хитай һөкүмити пуқраларни ‛дүшмәнләр‚ гә қарита инсанлиқтин ваз кечишкә мәҗбурлаватиду. Буниңда һәр хил намларда төвәнгә чүшүватқан ‛хизмәт гуруппилири‚ яки хитай һөкүмити сәпәрвәрликкә кәлтүрүп деһқанларниң өйлиридә йетип-қопушқа тәқсимлигән һөкүмәт хизмәтчилири дәл мушундақ вәзипиләрни иҗра қилишқа мәҗбурланмақта. Буниң билән көплигән кишиләр өз бешини сақлап қелиш үчүн өзлириниң виҗданиға вә роһийитигә мухалип келидиған көплигән ишларни қилишқа мәҗбур болуватиду. Буниңда уларниң гәп-сөзлири вә өз садақити һәққидә бәргән қәсәмлирила әмәс, йәнә өзлириниң ‛дүшмән‚ дәп қариливатқан қошнилири яки сабиқ оқутқучисини ‛күрәш қилиш‚ қилмишлири, уларға әң қәбиһ сөз-ибариләр арқилиқ муамилә қилиш дегәнләр сепи өзидин кишиләрни инсанийлиқтин чиқишқа қисташтур. Бу ишларниң ахири нәгәр барар, дәп ойлиниш тоғра кәлсә йәнила ашу хил қисмәтләрни баштин өткүзүп баққан кишиләрдин сорисақ болиду. Мушундақ җайларниң биридин қайтип чиққан бир қазақниң билдүрүшичә у қазақистанға қайтип барғандин кейин ‛бизни хитайлар мусулман болмаслиққа буйруди‚ дегән. Униң чүшәнчиси бойичә болғанда, бу хилдики лагерларниң мәқситини кишиләрниң мусулманлиқ кимликини ююп ташлаш шундақла уйғурларни бир пүтүн милләт сүпитидә йоқ қилиш дәп чүшәндүрүшкә болидикән.”

Бу қетимқи йиғинниң ахиридики соал-җаваб бөликидә сөз қилғучилар йиғин иштиракчилириниң соаллириға җаваб бәрди. Йиғинға вашингтон шәһиридики һәр саһә кишилири, мухбирлар һәмдә бир қисим һөкүмәт әмәлдарлири қатнашти.