“Sherqiy türkistanning sheher we deryaliri” namliq kitabche heqqide

1900-Yillarning béshida tartilghan süret, qeshqerdiki sögetlik mehelle.

Bügün'giche shiwétsiye arxip idarisi gustaf rakét kolléksiyonida “Sherqiy türkistanning sheher- deryaliri” namliq bir parche qolyazma kitabi saqlinip kelmekte. Bu kitab 1907-yili gustaf rakét teripidin yeken(yarkend  )de shiwét tilida yézilghan we eyni waqittiki téxnika bilen kopiye sheklide köpeytilip tarqitilghan.

Shiwétsiyelik türkolog, tilshunas gustaf rakét) Gustaf Raquette .1871-1945) Ilgiri tilshunasliq we méditsina ilmi kesipliride oqughan. 1896 - 1913 -Yilghiche bolghan ariliqta qeshqer, yeken qatarliq jaylargha birqanche qétim seper qilghan bolup, u jaylarda missi'onér we doxtur süpitide bir mezgil turghan. Bu xil pa'aliyetlerdin bashqa yene misisi'onérlargha Uyghur tilidin ders bergen. Gustaf rakét meyli xristi'an dini mezmunidiki eserlerni Uyghurchigha terjime qilish ishliri bolsun yaki neshriyatchiliq ishlirida bolsun Uyghurlarning til-edebiyat we étnologiyelik alahidiliklirini tetqiq qilishta  alahide küch chiqarghan shexs. Uning paydilinish we tetqiqat qimmiti yuqiri bolghan eserliridin “Qeshqer we yarkend rayonidiki Uyghur shéwiliri heqqide”, “In'glizche-Uyghurche lughet”, “Uyghur tilidiki pé'illar heqqide”, “Uyghur tili grammatikisi” qatarliq kitabliri bar.

“Sherqiy türkistanning sheher- deryaliri” namliq kitabchining ich muqawa bétide bérilgen izahatqa qarighanda, bu kitabche eyni waqitta firansuz tiligha terjime qilinip, 1909-yili bélgiye jughrapiye zhurnilida élan qilin'ghaniken. Mezkur izahatqa asasen, biz yene bu kitabchini missi'onérliq xizmetliri üchün yézilghanliqidin ibaret melumatqimu ige bolalaymiz.  

Kitabta sherqiy türkistanning jughrapiyelik jaylishish ehwali tepsiliy bayan qilin'ghan bolup, mezkur kitab bizni sherqiy türkistanning bir qisim deryaliri, sheherliri, nopusi we memuriy bashqurush sistémisi heqqide intayin muhim  mezmunlar bilen teminleydu. Gustaf rakét xatiriligen bezi derya-köller hazir qurup ketken yaki bezi jaylar yoqilip ketken bolup, bu kitab sherqiy türkistanning yer kölimi we ahalisi heqqide sélishturma tetqiqat élip bérishta muhim ehmiyetke ige dep qarashqa bolidu.

“Sherqiy türkistanning sheher- deryaliri” namliq qolyazma kitabining yene bir ehmiyiti shuki, ilgiri Uyghur wetinidiki bir qisim metbu'atlarda talash-tartish qozghighan témilargha a'it mezmunlargha nisbeten bashqa bir nuqtidin baha bérilgen. Mesilen, 2000-yillarning bashlirida bir qisim Uyghur tetqiqatchiliri mehmud qeshqeriyning “Türkiy tillar diwani” qamusi we bashqa yer-jay namlirigha a'it qedimiy xerite we xatirilerge asasen, hazirqi “Zerepshan deryasi” dep atilip kéliwatqan deryaning esli “Yarkend deryasi” dep atilishi kérekliki heqqidiki közqarashlirini ilgiri sürüp maqaliler élan qilghan we bu heqte Uyghur jem'iyitide ghulghula qozghighanidi. “Sherqiy türkistanning sheher- deryaliri” namliq kitabta bolsa, aptor gustaf rakét özi tekshürüsh, ziyaret qilish we öginish asasida toplighan bilimi we matériyallirigha asasen, yarkend deryasi bilen zerepshan deryasining oxshimaydighan ikki derya ikenliki heqqidiki bayanlirini otturigha qoyghan. Gustaf rakét ikki derya heqqidiki közqarashlirini mundaq bayan qilidu: “Yarkend deryasi sherqiy türkistandiki eng chong deryalardin biri bolup, bu derya pamir we qaraqurum taghliri étikidiki ushshaq derya éqinlirining qoshulushidin shekillen'gen. “Zerepshan” ismi pars tilida “Altun chachquchi” menisini bildüridighan bolup, bu derya sériqqol derya we qaraqurum taghliridiki deryalarning qoshulushi bilen tashqorghan terepke qarap éqip, axiri yerkend deryasigha quyulidu”.

Mezkur kitabta qeshqer, aqsu, xoten, korla, turpan, ürümchi we ili rayoni etrapidiki her bir nahiye, sheherlerning jaylishish ehwali, yerlik dangliq mehsulatliri we ishlepchiqirish ehwalliri heqqide melumat bérilgen. Uyghurlarning nopusi mesilisimu nöwette oxshimighan menbelerde oxshimighan san-sipir bilen ipadiliniwatqan bolup, bolupmu 1953-yildin burunqi Uyghur nopusi heqqidiki yazma menbe matériyalliri köp uchrimaydu.

“Sherqiy türkistanning sheher- deryaliri” namliq kitab bizni yene eyni waqittiki sherqiy türkistandiki memuriy bashqurush tüzülmisi heqqidimu melumat bilen teminleydu. Kitabta bu heqte mundaq bayanlar uchraydu: “Sherqiy türkistanni xitaylar shinjang (yéngi zémin) dep ataydu we bu zémin hökümet teripidin teyinlen'gen xitay emeldarliri teripidin bashqurulidu. Bir pütün ölke chong, kichik herbiy rayonliri we puqralar rayonlirigha bölünüp idare qilinidu. Herbiy emeldarlarning ichide doteyning, memuriy emeldarlarning ichide hökümet re'isining hoquqi eng chong bolidu. Her bir rayonda birdin xitay emeldar bolup, u birqanche tarmaq rayonlarni bashqurushqa mes'ul bolidu, uning qol astida yene kichik da'iridiki xizmet we rayonlargha mes'ul bolghan begler bolup, begler adette yerlik musulman xelqtin (Uyghurlardin) teyinlinidu. Bu begler öz ana tilini qollinish bilen birlikte xitaychinimu qollinidu. Hetta bir qisimliri xitayche örp-adetlernimu qobul qilghan, ularning xitay emeldarliridin perqi peqetla ulardek uzun chach qoymighanidi.

Her bir rayon'gha mes'ul musulman beglerni birdin xitay emeldari bashquridu. Her bir yurt öz nöwitide yene birqanche mehellilerge bölünidu. Mehellilerde tütün sanigha qarap yüz bashi, on bashi qatarliq kichik emeldarlar hoquqini yürgüzidu. Her bir sheherde bir yaki birqanche xitay emeldarlardin teyinlen'gen pashshap bégi bolidu. Bularning wezipisi jem'iyet tertipi we amanliqini qoghdash bolup, sheher derwazisini adette eskiriy qisimlar qoghdaydu. Sheherlerde yene Uyghurlardin teyinlen'gen baj we heq yighish ishlirigha mes'ul xadimlar bolup, adette bir xitay sékrétari yaki kassér bolidu”.

Yüz yil burunqi  manju imériyi'esining memuriy bashqurush tüzülmisini xitayning bügünki künde Uyghur diyarida élip bériwatqan Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq siyasiti köznikidin mulahize qilidighan bolsaq, Uyghur diyarining mustemlike qilinish tarixining deslepki  taktikiliri heqqide chüshenchige érishkendek bolimiz.

Yuqirida bayan qilin'ghinigha oxshash“Tarmaqlargha bölüp bashqurush” we baj tölesh sistémisi xitay sulalirining tarixtin béri tashqi dunyagha qaritilghan mustemlikichilik gherizini ishqa ashurushta qollinip kelgen bir wasite idi. Xitay emeldarliri yerlik xelqni bashqurush üchün tesis qilin'ghan bu xil tüzüm  türlük shekillerde ijra qilin'ghan bolup, köprek shimal terepte “Jasagh”, altesheher rayonida “Beg” lik sistémisi dep atalghan. Bu xil memuriy bashqurush tüzümige nezer salghinimizda, qarimaqqa dölet hoquqi yerlik xelqlerning qolidadek, öz-özini bashqurush hoquqi bérilgendek körünidu. Emeliyette, menching hökümranliri  hökümranliri eyni waqitta Uyghurlar diyarida bu xil tüzümni özining mustemlikichilikini ishqa ashurushning bir türlük wasitisi qilip qollan'ghan. Tarixchi ablexet xojayéfning ching sulalisi dewridiki sherqiy türkistanda yolgha qoyulghan memuriy bashqurush tüzülmisi heqqidiki tetqiqatigha qarighanda, bu xil tüzülme jughrapiyelik alahidilik we jem'iyet ahalisining qurulmisigha asasen ayrilghan bolup, xitay bolmighan puqralarning ching sulalisi hökümranliqigha boy sunushini we mustemlike siyasitini téximu chingitishni meqset qilip layihilen'gen iken. Xelq tartiwatqan türlük zulum, alwan-yasaq we ékispilatatsiyeler ashu shu beglerning qoli arqiliq ijra qilinatti. Kéyinche zozungtangning hakimiyet béshigha chiqishi bilen teng bu xil beglik tüzümimu bikar qilinip, herbiy we memuriy ishlargha peqetla xitay we manjurlardin emeldar teyinlinidighan tüzülme barliqqa kelgen, buning bilen Uyghurlarning milliy birlikliri hemmisi bikar qilin'ghan.

Tarixiy arqa körünüshni chüshenmey turup, nöwettiki Uyghur irqiy qirghinchiliqi weziyitini chüshinish mumkin emes. Shunga Uyghur diyarining xitay  teripidin bésiwélin'ghan zémin ikenlikini ispatlash, bu rayonning tarixtin buyanqi siyasiy, ijtima'iy we iqtisadiy weziyitige zich baghlan'ghan tekshürüsh we tetqiqat élip bérish Uyghurlarning nöwettiki muhim wezipiliridin biridur. Buning üchün eyni waqittiki weziyetni közetken kishilerning közqarashliri bayan qilin'ghan paydiliq matériyallarghimu muraji'et qilishqa toghra kélidu. Gustaf rakéting “Sherqiy türkistanning sheher- deryaliri” namliq kitabi ene shularning jümlisidindur.

 ***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.