Sheyx abduleziz: Uyghur qérindashlirimizgha yardem qilish exlaqiy burchimizdur

Ottura sherq xelq'ara munasiwetler mutexessisi doktor nasérning “Junggo-se'udi erebistan munasiwiti, 1990-2012” namliq kitabining muqawisi.

Yéqinda londondiki durxam uniwérsitéti ottura sherq tetqiqat merkizi teripidin ottura sherq xelq'ara munasiwetler mutexessisi doktor nasérning “Junggo-se'udi erebistan munasiwiti, 1990-2012” dégen zor hejimlik tetqiqat kitabi neshr qilin'ghan.

Kitabta dunyadiki iqtisadiy küchlük döletlerdin biri hésabliniwatqan xitay bilen dunyada eng köp néfit ishlepchiqiridighan ottura sherqtiki se'udi erebistan dölitining öz-ara munasiwiti toghrisida tepsiliy toxtalghan.

Kitabta 1990-yilidin bashlap xitay bilen se'udi erebistan resmiy diplomatik munasiwet ornatqandin buyanqi ikki dölet arisidiki türlük siyasiy we iqtisadiy menpe'etler chéqish qilghan halda élip bérilghan diplomatiye munasiwetliride Uyghur éli we Uyghurlargha a'it bir qisim uchurlarni ashkarilighan.

Kitabtiki “Junggoning qarishi” dégen beshinchi babida aptor amérika hökümitining xelq'araliq térrorluq teshkilat al qa'idige diqqitini merkezleshtürüsh weziyitidin xitay döliti ustiliq bilen toluq paydilinip özini térrorizmning qurbani qilip körsitishke tirishqanliqini bildürgen.

Kitabta aptor sowét ittipaqining yimirilishi ottura sherqtiki islam herikiti dolqunini ottura asiyagha élip barghanliqini, shu sewebtin 90-yillardin kéyin xitay hökümitining milliy bölgünchilik, diniy esebiylik we térrorizmdin ibaret üch xil küchlerge zerbe bérish herikitini élip bériwatqanliqi üstide toxtalghan.

Aptor esiride xitay döliti musulman elliri bilen munasiwet ornitishta hemmidin bek ensireydighini ottura sherqtiki islam küchlirining özige élip kélidighan selbiy tesiridin köprek éhtiyat qilidighanliqini algha sürgen..

Kitabta aptor: “Xitay hökümiti emeliyette özide 20 milyon musulman, 35 ming meschit we 40 ming imamning barliqini élan qilghan bolsimu emma xitaydiki bezi bir qisim tor béketliridiki uchurlarda xitaydiki musulmanlarning sani yüz milyondin oshuq ikenliki körsitilgen” dégen.

Aptor esiride “Xitaydiki musulmanlar oxshimighan ölkilerde yashaydu. Xitayda xitay milliti asasiy millet hésablinidu. Undin bashqa 56 millet bar. 56 Millet ichidiki tunggan, Uyghur qatarliq milletler islam dinigha étiqad qilidu. Uyghur qatarliq türkiy milletlerning öz aldigha türkiy tili we medeniyiti bar. Tungganlar bolsa xitay medeniyitining küchlük assimilyatsiyisige uchrighan” dep yazghan.

Aptor esiride tungganlargha xitay hökümiti bashqiche siyaset belgilep ularning islam elliri bilen qoyuq munasiwet ornitishigha qulayliq siyaset yaritip bergenlikini ilgiri sürgen. Tungganlarning ereb elliri bilen soda tijaret qilishigha keng yol échilip ningsha tunggan aptonom rayonini “Xitay-ereb iqtisadining baghlinishning tügini” qilghanliqini körsetken.

Ottura sherq xelq'ara munasiwetler mutexessisi doktor nasér kitabida Uyghur éli heqqide toxtilip bu heqte mundaq bayan qilghan:
-Shinjangdiki Uyghurlar xitay hökümitining hökümranliqigha qarshi turup dawamliq qozghilang kötürüp turidu. Shinjang dégen nam “Yéngi chégra” dégen menide bolup, xitay zéminining altidin bir qismini igileydu. Shinjang afghanistan, pakistan qatarliq sekkiz dölet bilen chégrilinidu. Uyghurlar xitaydiki az sanliq milletler ichide bir qeder chong millet hésablinidu. Ular musulman xelq, türkiy tilida sözlishidu. Ottura asiyadiki eller bilen yéqin medeniyetke ige. Köpligen Uyghurlar siyasiy we diniy jehette toluq aptonomiye hoquqidin behrimen bolushni arzu qilidu. Uyghurlar xitay köchmenlirining iqtisadni közlep dawamliq köchüp kélishige narazi.

Aptor esiride Uyghur élining siyasiy weziyiti heqqide toxtilip bu heqte mundaq bayan qilghan:
-Xitayning gherbiy jenubidiki Uyghur musulmanlirining awazi yéqindin béri barghanséri küchiyip dunyagha anglanmaqta. Gerche bu musulmanlarning nopusi anche köp bolmisimu ular mongghuliye,rusiye,qazaqistan,qirghizistan,tajikistan,afghanistan we pakistan bilen chégralinishidin ibaret jughrapiyilik ewzellikidin islami heriketler we bezi siyasiy éqimlar bu rayon'gha ottura sherq, ottura asiya arqiliq kéngiyip singip kirishke bashlidi. Eger buning bilen diniy küchler, milliy bölgünchiler birliship birlikte heriket élip baridighan bolsa bu rayondiki xitay hökümitining iqtisadni güllendürüsh küchi bilen milliy bölgünchiler bilen diniy küchlerning birleshmisidin shekillen'gen küch öz-ara riqabetke toghra kélidu. Shuning üchün xelq'ara we ichki weziyetni közde tutqan halda islam diniy bilen xitayning siyasitini belgilishi öz-ara maslishishi kérek.

Mutexessis nasér esiride 1997-yili 2-ayning 5-küni élide yüz bergen ili yashliri teripidin heqqaniyet yolida élip bérilghan “5-Féwral ili weqesi” ge se'udi erebistandiki islam dunyasigha tonulghan nopuzluq ölimalardin sabiq se'udi erebistan muftisi merhum sheyx abduleziz bin bazning Uyghurlargha qandaq qilish kérekliki toghrisida éytqan sözlirigimu alahide orun bergen.

Eserde bu heqte mundaq bayan qilghan:
-1997-Yili shinjangning ili shehiride topilang kötürüldi. Junggo hökümiti topilangni qattiq basturush bilen buninggha jawab berdi. Buning bilen se'udi erebistandiki ölimalar se'udi erebistan padishah a'ilisini junggodiki bu musulmanlargha iqtisadiy we diplomatik jehette yardem bérishke chaqirdi. Sabiq se'udi erebistan muftisi sheyx abduleziz bin baz “Özimizning musulman qérindashlirimizgha yardemde bolushimiz bizning exlaqiy mejburiyitimizdur” dep jakarlidi. Bu weqege bundaq jawab bérilishining özi musulman emeldarliri bilen hemkarlishishigha meptun bolghan xitay hökümitining qattiq chishigha tégish boldi.

Axirda ziyaritimizni qobul qilghan se'udi erebistanning mekke shehiridiki zhurnalist sirajidin ezizi meshhur ölima sheyx abduleziz heqqide toxtilip ötti.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.