Donald tramp sabiq pirézidént réganning izini bésip, “Soghuq munasiwetler urushi” ni ayaghlashturalamdu?
2025.01.21

Amérikaning 1980-yil saylan'ghan, jumhuriyetchilerdin bolghan pirézidénti ronald régan 70 yil höküm sürgen sowét qizil hakimiyitining ghulap chüshüshide muhim rol oynighan, shundaqla amérika bilen sowét ittipaqi otturisida nechche on yil dawamlashqan “Soghuq munasiwetler urushi” ni ayaghlashturghan meshhur siyasiyon idi. Bügünki künde, jumhuriyetchilerdin 2-qétim saylan'ghan donald trampning tutqan meydani, siyasiti we ghayisining régan bilen oxshiship kétidighanliqi hemde uning xitay bilen bolghan riqabette utup chiqip, “Yéngi soghuq munasiwetler urushi” ni ayaghlashturushi mumkinliki heqqide mulahiziler otturigha chiqmaqta.
Yéqinda amérikadiki nopuzluq metbu'atlardin biri bolghan “Tashqi siyaset” zhurnilida, “Yéngi soghuq munasiwetler urushida qandaq ghelibe qilish kérek?” namliq bir maqale élan qilin'ghan bolup, pirézidént donald trampning xitay bilen bolghan riqabette ronald régandin öginishi kérekliki otturigha qoyulghan.
Maqalide körsitilishiche, 1980-yili régan saylam waqtida “Emeliy küch bilen tinchliqni qolgha keltürüsh” ghayisini hemde “Amérikini qaytidin qudretlik qilayli” dégen sho'arini otturigha qoyghan bolup, donald trampmu buni birinchi qétimliq saylam mezgilide qollan'ghan hem 2024-yildiki saylam mezgilide dawamliq tekitligen.
Ronald régan heqiqeten donald tramp ülge alidighan eng yaxshi örnek bolghan. Gerche beziler sabiq sowét ittipaqi rehbiri méxa'il gorbachéw soghuq munasiwetler orushini axirlashturushta hel qilghuch rol oynighan dep qarisimu, emeliyette régan hökümiti moskwani islahat yoligha mejburlap, sowét armiyesining köp miqdarda herbiy qisqartishini we sowét hökümitining sherqiy yawropadiki tesir küchining axirlishishini keltürüp chiqarghan. Régan eng bashtila qattiq qolluq siyaset yürgüzüp, kommunizm idé'ologiyesini ret qilip, sowét ittipaqining kéngeymichilikige qarshi turghan؛ shuning bilen bir waqitta, amérikaning dölet mudapi'e chiqimini zor derijide ashurup, téxnika ewzellikidin toluq paydilan'ghan. Emma peyti kelgende u gorbachéw qatarliqlar bilen bir qatar uchrishishlarni élip bérip, herbiy hazirliqlarni qisqartish we yawropaning xewpsizlikini qoghdash jehette kishini heyran qalduridighan bösüshlerni hasil qilghan.
Amérikadiki siyasiy analizchi ilshat hesen ependi ronald régan bilen donald trampni, gorbachéf bilen shi jinpingni ayrip qarash kéreklikini bildürdi. Uning qarishiche, sowét ittipaqining parchilinishida gorbachéfning tashqi siyasitimu muhim seweb bolghan.
Maqalide mundaq déyilgen: “Bügünki künde, amérika héch bolmighanda ikkinchi qétimliq soghuq munasiwetler urushining 6-yiligha qedem qoydi, bu qétimqi reqib xitaydur. Baydin hökümiti dewride xitay téximu xeterlik bolup qaldi. Tiramp birinchi qétimliq wezipe ötewatqan mezgildila xitayning küchiyishini cheklesh kéreklikini tonup yetti hemde washin'gtondiki siyasetchilerning gumanigha qarimay, ularni qayil qildi, tramp buning hem soda urushi, hem téxnika urushi ikenlikige ishinidu. Tramp ikkinchi qétimliq wezipe ötesh mudditide, amérikaning yéngi küch-qudriti arqiliq xitaygha bolghan bésimni kücheytidu. Emma trampning axirqi meqsiti régan bilen birdek bolushi, amérika özining asasliq reqibi bilen kélishim hasil qilip, 3-dunya urushining xetirini, yeni yadro qorallirigha ige bu ikki derijidin tashqiri chong dölet otturisidiki soghuq urushning xetirini azaytishi kérek”.
Maqalide bildürülüshiche, dunya hazir soghuq munasiwetler urushi axirlashqandin buyanqi her qandaq waqittikige qarighanda xeterlik körünidu. Xitay hazir sowét ittipaqining ornini élip, amérikaning asasliq reqibi - iqtisadiy we téxnika jehette sowét ittipaqidinmu küchlük bolghan derijidin tashqiri chong döletke aylandi. Xitay, rusiye, iran we shimaliy koréye hazir iqtisadiy we herbiy jehette ochuq-ashkara hemkarlishiwatidu. Ularni ikkinchi dunya urushi mezgilide amérika we uning ittipaqdashliri duch kelgen “Rezillik oq merkizi” dep atash mubalighe emes.
Maqalide déyilishiche, qutuplishish weziyitige duch kelgende, tramp régandin öginishke diqqet qilishi kérek. 1986-Yili amérika bilen sowét rehberliri barliq yadro qorallirini bikar qilishqa qoshulghan bolup, ikki terep ottura musapilik yadroluq bombini zor derijide azaytishqa wede bergen. Buning bilen, herbiy musabiqe, toqunush we jiddiylikler pesiyip, nispiy tinchliq ornitilghan؛ soghuq munasiwetler orushining axirlishishida, bérlin témining örülüp chüshüshide buning roli chong bolghan.
Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizining istratégiye we xewpsizlik mutexessisi raymond ko nöwettiki pirézidént donald trampning 80-yillardiki pirézidént ronald réganning yoligha warisliq qilishi kérekliki heqqidiki pikirge qarita mundaq deydu: “Méningche, bu maqalining aptori dölet tüzülmisige emes, shexsning herikiti we küch-nopuzigha bekrek éghip ketken. Régan sabiq sowét ittipaqida kowid wabasi tarqitish arqiliq uni aghduruwetken emes, belki sowétlarning öz tüzülmisidin waz kéchishige türtke bolghan. Sowét ittipaqi tüzülmisining tereqqiyati bilen birlikte uning ichki qismida ziddiyetlermu teng mewjut idi. Bu ziddiyetler éghirlashqanda amérikaning öz rolini jari qildurushi zörür boldi. Hazir xitaydimu shundaq ziddiyetler yüz bermekte. Biz hazir xitaydiki tereqqiyat modélining axirlishiwatqanliqini, iqtisadida dawalghush boluwatqanliqini körüwatimiz. Chünki xitay iqtisadida ziddiyetler mewjut. Amérika bashqa döletlerge bashchiliq qilip, xitayning adil bolmighan tashqi soda usulini tarmar qildi, xitayni cheklidi hem yétim qoydi. Mana bu, perqliq tüzülmidin kélip chiqqan ziddiyetlerni kontrol qilishning éhtiyajidin bolmaqta”.
Bügünki künde, tirampning tashqi siyasettiki eng muhim nuqtisi xitay bilen riqabetlishish. Emma riqabet nahayiti tézla cheklesh we axirida qarshilishishqa aylandi. Tramp ikkinchi qétimliq soghuq munasiwetler urushni bashlashni oylimidi. Emma xitay rehbiri shi jinping amérika bilen tenglishish, andin amérikani bésip chüshüsh istratégiyesining alliburun bashlan'ghanliqini ashkarilidi. Bügünki künde, yéngi soghuq munasiwetler urushi ukra'inadin ottura sherqqiche, alem boshluqidin tor boshluqighiche nurghun sahede toxtawsiz élip bérilmaqta.
Maqalide éytilishiche, trampning wedisi amérikani üchinchi dunya urushining apitidin saqlash. Tramp xitayni urush bilen emes, soda we téxnika üstünlüki bilen meghlup qilishni oylaydu, emma tramp xitaydiki kishilik hoquq mesilisige, Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq we xongkongdiki démokratiyening basturulushigha qarshi turushni muhim mesile qatarida körmeydu. Tirampning ikkinchi qétimliq wezipe ötesh mudditidiki chong ishlardin biri shi jinping bilen kélishim tüzüsh bolushi mumkin. Karxanichi ilan maskning tramp bilen yéqindin arilishishimu amérikaning xitay bilen bolghan munasiwitining yönilishini körsitip béridu, chünki xitay bilen qarshilishish istratégiyesi maskning éléktir aptomobil shirkiti téslaning menpe'etige mas kelmeydu.
Tramp-shi kélishimi peqet tramp amérikaning küch-qudritini eslige keltürgendin kéyin barliqqa kélidu. 2025- We 2026-yilliri soda jéngi küchiyip qalsa, bu xitay iqtisadigha amérika iqtisadigha ziyan salghandinmu köp ziyan salidu. Bu chaghda, tiramp réganning sabiq sowét ittipaqi bilen muresse qilghinigha oxshash, xitaygha köprek muresse qilish pozitsiyesini qollinishi kérek.
Ilshat hesen ependi bügünki yéngi soghuq munasiwetler urushi dewride xitay bilen muresselishish we hemkarlishish arqiliq uningdin ghalip kélishning mumkin emeslikini, Uyghurlargha téximu paydisiz bolidighanliqini bildürdi.
Amérikadiki siyasiy analizchi andérs kor radiyomizgha yollighan inkasida, yéngi soghuq munasiwetler urushi dewride xitaydin ghalip kélishning yoli heqqide mundaq deydu: “Ronald régan iqtisadi chökken sowét ittipaqini ‛emeliy küch bilen tinchliqni qolgha keltürüsh‚ taktikisi arqiliq meghlup qildi. Xitaynimu iqtisadiy jehette weyran qilish, taki xitay démokratiyeni emelge ashurghuche uninggha herbiy jehette bésim qilish hazirqi eng yaxshi istratégiyedur”.
Maqalining xulasiside mundaq déyilgen:
“Trampning diplomatiye siyasiti baydin'gha qarighanda yamanraq körünidu. Emma baydin hökümitining tashqi tehditlerni tonup yetmesliki awwal afghanistanda, andin ukra'inada, andin isra'iliyede bir qatar apetlerning meydan'gha kélishige yol échip berdi, andin téximu chong apetning yüz bérishige, yeni xitayning teywenni qamal qilishigha shara'it hazirlap berdi. Öz waqtida amérikaning dölet ichi we sirtidiki tenqidchiler réganning qollan'ghan tewekkül diplomatiyesini eyibligenidi. Emeliyette, uning aldida jimmi kartér dewride sowét ittipaqi afghanistan'gha bésip kirgen bolup, bu soghuq munasiwetler urushidiki eng xeterlik peytlerning biri idi. 1980-Yili, nurghun kishiler réganning soghuq munasiwetler orushini axirlashturidighanliqi, heqiqiy küch arqiliq tinchliqni yetküzidighanliqi toghrisidiki perezlerni mesxire qilghanidi. Bügünki kündimu, tirampning shuninggha oxshash netije yaritishi mumkinliki heqqidiki gepler kishilerge mesxirilik tuyulidu. Emma tarixiy hékmetlerning biri shuki, dewr bölgüch weqeler da'im ular yüz bérishtin bir qanche yil burunmu mumkin emestek körünidu. Tashqi siyasettiki muweppeqiyetler pirézidéntning inawitini tikleydu, shan-shöhritini ashuridu. Régan shundaq bolghanidi, emdi trampmu shundaq bolushi mumkin”.