Tarim boyidiki ichimlik suning bulghinishi we uning sewebliri

Hashargha mejburlinip östeng chépiwatqan Uyghur déhqanlar. Aqsu.

20-Esirning axirqi yilliri meshhur Uyghur yazghuchisi extem ömerning “Qurtlap ketken köl” namliq powéstigha asasen ishlen'gen “Axirqi köl” namliq alte qisimliq téléwiziye tiyatiri Uyghur körürmenlerge yat emes. Eserde tarim wadisidiki Uyghurlarning ichimlik süyining éghir derijide bulghinishi mesilisini chöridigen halda bir qatar tragédiyelik weqelikler bayan qilin'ghan. Filimning bashlinishida tilgha élin'ghan kirishme sözler heqiqetenmu kishining diqqitini tartidu. Yeni, Uyghur rayonining jenubiy qismining höl-yéghin miqdari az, su menbesi kemchil bolghini üchün, bu yerdiki yerlik xelqlerning köl qézip, su yighish arqiliq hem ichimlik mesilisini hel qilip kelgenliki hem tupraqning nemlikini qoghdap kelgenliki, emma ötken esirning 90-yillirigha kelgende bu köllerdiki sularning aziyip we qurtlap ketkenliki sözlinidu.

Bu yerde diqqet qilishqa tégishlik mesile shuki, tarixtin buyan bu tupraqlarni we yerlik xelqni su bilen teminlep kelgen qézilma köllerning süyi néme üchün ötken esirning 90-yillargha kelgende hem aziyip hem qurtlap kétidu?

Mesilining tégi-tektini yenila xitayning 1978-yilidin tartip yolgha qoyghan atalmish “Islahat we ishikni échiwétish siyasiti” din bashlashqa toghra kélidu. Gerche xitayning islahati del 1978-yillarda bashlan'ghan bolsimu, lékin bu islahat Uyghurlarni bayashat we güzel turmushqa emes, belki éghir namratliqqa, yashash muhitining weyran qilinishigha, ichimlik su menbelirining bulghinishi we aziyishigha, tarim wadisidiki bipayan toghraqliqlarning qurup kétishige, déhqanlarning zira'etlerdin hosul alalmasliqigha seweb bolghanidi. Shuning bilen bir waqitta yene Uyghur déhqanlirining éghir namratliqqa mehkum bolushi, Uyghur balilirining oqushni dawam qilalmasliqi, shundaqla yashlarning yurtlirini tashlap sirtlargha mejburiy ishlemchilikke yötkilishini keltürüp chiqardi. Aqiwette, atalmish “Namratliqni yoqitish” bahaniside milyunlighan xitay ahaliliri Uyghur rayonigha kirip, bayliq, su we yerlerni igilep, Uyghurlarni öz yurtliridin siqip chiqirishqa bashlidi.

Xitayning ishikni sirtqa taqishi we axirida bingtu'enni eslige keltürüshi

Melumki, xitay kommunist hakimiyiti Uyghurlar wetinige tajawuz qilip kirgendin buyan, xitay kommunist hökümiti taki ötken esirning 70-yillirining axirlirighiche ishikni taqap, sirtqi dunya bilen bolghan barliq alaqilerni üzgenidi. Xitay 1950-yillarning bashliridin bashlapla Uyghurlarning qolidiki yer-zéminlarni musadire qilish, “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” din qalghan meniwi miraslarni yoqitish we uninggha munasiwetlik bolghan “Siyasiy küchler” ni tazilash bilen bir waqitta “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ni qurup, Uyghurlarni pütünley herbiy nazaret astigha alghanidi. Xitay hökümiti shu yillarda “Yer islahati” élip bérip, Uyghurlarning qolidiki yer-zéminlarni dölet igidarchiliqigha ötküzüwalghan, kopiratip tüzümini yolgha qoyup shexslerning mal-mülkini musadire qilghanidi. 1950-Yillarning kéyinki yérimida “Ongchilargha qarshi turush”, “Yerlik milletchilikke qarshi turush” herikiti qozghap, xitay kommunist hökümitining Uyghur rayonidiki mustemlike siyasetlirige qarshi awazlarni öchürüshke, Uyghur xelqining siyasiy iradisini berbat qilishqa urun'ghanidi. Uningdin bashqa kéyinki yillardiki “Dinni islah qilish” namida dinsizlashturush, “Milletler ittipaqliqini kücheytish” namida atalmish “Qosh til ma'aripi” ni yolgha qoyush, mejburiy emgek, hashar qatarliq Uyghurlarning insaniy heq-hoquqlirini depsende qilidighan türlük zorawanliqlirini sözlep tügitish mumkin emes, elwette. 1972-Yili amérika prézidénti néksonning xitaygha qilghan ziyariti bilen bashlan'ghan, gherb dunyasini aldash hiylisi, 1978-yili déng shyawping teripidin “Pishshiqlap ishlinip” resmiy yosunda “Islahat ishikni échiwétish” nami astida yolgha qoyuldi. Bu del xitay dölitining xelq'araliq aldamchiliq herikitining bashlinishi idi. Del bu dewrde xitay hökümiti Uyghur diyarida “Ishikni sirtqa échiwétish” seweblik yüz bérish éhtimali bolghan Uyghurlarning musteqilliq éngining oyghinishigha seweb bolidighan tarixiy özgirishlerni aldin mölcherlidi. Shu sewebtin xitay hökümiti 1975-yili emeldin qaldurulghan “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ni qayta eslige keltürüsh we uni téz sür'ette tereqqiy qildurushni, Uyghurlarning bash kötürüshini tosup qélishtiki muhim qoral hésablidi.

Derweqe, 1949-yili küzde yüz ming kishilik “Xitay xelq azadliq armiyesi” ni bashlap Uyghur wetinige tajawuz qilip kirgen, yerlik xelqlerge qirghinchiliq élip barghan, “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ni tesis qilishqa asas salghan wang jén 1952-yili Uyghur rayonidiki wezipisidin chékindürülgen bolsimu, emma u kéyinki yillarda xitay kompartiyesining rehberlik qatlimida muhim wezipilerge qoyulup kelgen we Uyghurlargha élip barghan qirghinchiliqi seweblik héchqandaq jawabkarliqqa tartilmighanidi. 1975-Yili xitay hökümiti 11-nomurluq höjjet chiqirip, atalmish “Shinjang herbiy rayon ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ni emeldin qaldurghan idi, emma 1980-yiligha kelgende xitayning mu'awin dölet re'islik wezipisini ötewatqan wang jén “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ni eslige keltürüshni otturigha chiqiridu. 1981-Yili wang jén, déng shyawping bilen birlikte Uyghur rayonini ziyaret qilghan mezgilide, déng shyawpinggha we xitay kompartiyesi merkiziy komitétigha resmiy yosunda teklip sunup, “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ni eslige keltürüshni telep qilidu. Shu yili 7-ayda déng shyawping wang jénining bu teklipni testiqlaydu. U testiqida “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ni xitayning “Islahat we ishikni échiwétish” siyasitide “Aldin tereqqiy qilishqa yol qoyulghan déngiz etrapi rayonliri” bilen birlikte aldin tereqqiy qildurulidighanliqini jakarlaydu.

Uyghur diyaridiki ichimlik su we muhit bulghinishi

1981-Yili 12-ayning 31-küni xitay kompartiyesi merkiziy komitéti resmiy yosunda “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ning eslige keltürülgenlikini jakarlaydu. Buning bilen xitay kompartiyesi bingtu'endin ibaret bu yérim herbiy xaraktérdiki bu alahide sistéma arqiliq Uyghurlargha qaritilghan yéngi bir nöwetlik talan-tarajni yenimu kücheytidu.

Melumki, tarim oymanliqi jenubiy Uyghur diyaridiki ghayet zor oymanliq bolup, iqlimi qurghaq, höl-yéghin miqdari az, tipik ichki quruqluq kilimatigha xas rayondur. Tarim oymanliqining ottura qismida dunyagha meshhur teklimakan qumluqi sozulup yatidu.

Tarim oymanliqi etrapidiki goya yultuzlardek tarqalghan bostanliqlar Uyghurlarning qumluqni tizginlesh we su menbeliridin ünümlük paydilinish jehettiki eqil-parasitining ispatidur. Tarixtin buyan bu zéminda yashap kelgen Uyghur xelqi teklimakanning qum-boranliridin mudapi'elinish we bostanliqlarni kéngeytish jeryanida, yer we sudin ibaret hayatliqtiki bu eng muhim ikki amilning organik birlikini qandaq saqlash hemde uningdin qandaq paydilinishni obdan ögen'gen, shundaqla özige xas bostanliq medeniyiti berpa qilghan.

Uyghur xelqi tarixtin buyan derya-taramlardin epchillik bilen paydilinish, köl qézip su saqlash, orman berpa qilish, chölni bostanlashturush qatarliq usullar arqiliq, tarim wadisidiki su kemchil bolush we qurghaqchiliq apetlirining aldini élip kelgen. Halbuki, “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ning eslige keltürülüp, tarim oymanliqi etrapidiki chong-kichik derya éqinlirini pütünley kontrol qiliwélishi bilen, rayonda éghir qurghaqchiliq, susizliq we muhit bulghinishi bashlan'ghan. Tarim deryasi boyidiki nechche ming yilliq qedimiy toghraqliqlar qurup, bostanliqlar tariyip hem chölliship, rayonning ékologiyelik muhitida éghir buzulush kélip chiqqan. Buning bilen Uyghur diyarining jenubiy qismidiki su saqlaydighan köller qurup, qurtlap kétishidek éghir ehwallar kélip chiqqan.

Suning kemchil bolushi, déhqanchiliq bilen shughullinidighan Uyghur déhqanlirining yerdin hosul alalmasliqi, ularni yenimu éghir derijidiki namratliqqa yüzlendürgen. Qedimdin tartip bügün'giche, namratliq dunyaning qaysi yéride yüz bérishidin qet'iynezer, mu'eyyen yosunda ma'aripning chékinishi, yuqumluq késellikning köpiyishi, awamning naraziliqi, jem'iyetning muqimsizliqi qatarliq türlük hadisilerning kélip chiqishigha seweb bolup kelgen. Tebi'iyki, Uyghur diyaridiki, bolupmu Uyghurlar zich olturaqlashqan tarim oymanliqidiki bostanliqlarda ötken esirning 80-90-yillarda yüz bergen türlük weqe-hadisiler we uninggha baghliq bolghan amillarning keynidimu del yuqiriqidek bir qatar sewebler mewjut idi.

Extem ömerning “Qurtlap ketken köl” powéstidiki kölning qurtlishigha seweb bolghan amil del “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” ning chong derya éqinlirini kontrol qiliwélishi bilen birlikte Uyghurlargha qaratqan türlük basturush siyasetlirining ewj élishidur. 1983-Yili “Yer höddigerlik mes'uliyet tüzümi” yolgha qoyulup, déhqanlarning yerni ishlitish we igidarchiliq qilish hoquqi qismen kapaletlendürülgendek halet barliqqa kelgen. Emma tarim oymanliqi etrapidiki bingtu'enning su menbelirini kontrol qiliwélishi seweblik otturigha chiqqan su kemchilliki mesilisi, shundaqla xitay hökümitining bingtu'en'ge bergen alahide siyasiy we iqtisadiy imtiyazliri seweblik, Uyghur déhqanlirining yéza-igilikide tereqqiy qilishi éghir tosqunluqqa uchrap, dawamliq namratlishish we “Qurtlap ketken köl” paji'elirining kélip chiqishigha seweb bolghan.

Xitay statistikisida körsitilishiche, ötken esirning 80-we 90-yillirida Uyghur rayonidiki 11 milyondin artuq yéza nopusi ichide, 10 milyon 540 ming adem ichimlik suni östengdin élip ishlitishke éhtiyajliq bolghaniken. Buning ichide 2 milyon 480 ming adem yuqiri ftorluq zeherlik su istémal qilishqa mejbur bolghan. Buning netijiside ular del su seweblik késel bolush we su seweblik namratlishishtek hadisiler kélip chiqqan. Pakiz su ichish Uyghur déhqanlirining eng chong arzusigha aylinip qalghan.

Tarim oymanliqi etrapidiki su menbelirining bulghinishi we tarim wadisidiki qurghaqchiliq we su bulghinishining kélip chiqishigha bingtu'enning zémin we su menbelirini heddidin ziyade échish, térilghu yerlerge heddidin artuq ximiyewi oghut ishlitish bilen tupraq we suni bulghash qatarliq nurghun amillar biwasite seweb bolghan. Tupraq we suning bulghinishi seweblik kélip chiqqan aqiwetler asasen töwendiki bir qanche tereplerde ipadilinidu:

Birinchi, tupraqning qumluqlishishi؛

Xitay statistikisigha asaslan'ghanda, gé'ologiyelik dewr bolghan 690ming yil awwal yiligha 0. 49Kwadrat kilométir sür'ette qumlashqan bolsa, tarixtin buyanqi 2000yil mabeynide, yiligha 9. 85Kwadrat kilométir sür'ette qumlashqan. Eng éghir qumlishish dewri del 1950-yilidin 2000-yilighiche bolghan 50 yilda yüz bergen bolup, bu dewrde tarim wadisining qumlishishi yiligha 170kwadrat kilométirdin köp bolghan. Yéqinqi ellik yilda tarim wadisidiki tupraqlarning qumlishish nisbitining bunche téz bolushigha seweb bolghini del, nopusning éshishi, sughirilidighan térilghu yerlerning köpiyishi, bingtu'enning su ambarliri arqiliq derya éqinlirining töwen'ge éqishini kontrol qilishi netijiside bostanliq bingtu'en'ge kéngiyish bilen birge, Uyghurlar olturaqlashqan rayonlarning qumlishish we chöllishishi kélip chiqqan. Uyghur diyaridiki 87nahiye, sheher ichidiki 53nahiye we sheherler qum boranlarning yutup kétish xewpide qalghan. Bostanliqlarning weyran qi'ilinishi, qumluqning kéngiyishi astida, topa-tozangliq hawarayi dawamliq körülüp, Uyghur diyarining qurghaqlishish we chöllishishi bilen su menbeliri arisida tengpungluq pütünley buzulghan.

Ikkinchi, derya éqinlirining qisqirip, köllerning tariyip, ormanliqlarning qurup kétishi؛

Uyghur diyaridiki derya éqinliri yerlik xelqlerning hayati we turmushigha biwasite baghlinishliq bolup kelgen. Emma derya éqinlirining ottura we üstünki éqinlirining ikki qirghiqida shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüenining déhqanchiliq tereqqiyatigha egiship, derya éqinlirini tosush we su ambarlirini yasash arqiliq zor miqdardiki derya sulirini kontrol qiliwalghan. Bu seweb, tarim wadisining töwenki éqimigha su yétip baralmay, derya éqinlirida su miqdari aziyip kétish, bir qisim derya we köller qurup kétish qatarliqlarni keltürüp chiqarghan. Xitay statistikilirigha asaslan'ghanda, 50-yillarda Uyghur diyarida kölimi 5kwadrat kilométirdin chong bolghan köldin 52si bar bolup, omumiy kölimi 9700kwadrat kilométirgha yétidu. 70-Yillarning axirigha kelgende, bu köllerning omumiy kölimi kichiklep, 4748kwadrat kilométirgha chüshüp qalghan. Meshhur lopnur köli(hejmi3006kwadrat kilométir), manas köli (hejmi 550kwadrat kilométir), taytama deryasi (hejmi 88kwadrat kilométir), ayding köl (hejmi 124kwadrat kilométir) qatarliq köller arqa-arqidin qurup ketken. Buning bilen tarim derya wadisining töwenki éqimidiki yer asti süyining orni töwenlesh, ishlitishke bolidighan su menbeliri azlash, toghraqliq, yulghunluq we shuningdek qimmetlik doriliq ösümlüklerning qurup, ölüp kétishige seweb bolghan. Tarim oymanliqining etrapidiki toghraqzarliq kölimi 1950-yilidikidin 47. 5%Aziyip, éghir derijidiki ékologiyelik buzghunchiliqni keltürüp chiqarghan.

Üchinchi, tupraq we suning bulghinishi؛

Bingtu'enning suni tizginlishi we muhitni bulghishi netijiside, jenubiy Uyghur diyarining déhqanchiliq we yéza-igiliki tereqqiyati éghir tosqunluqqa uchrighan. Buninggha egiship, bingtu'enning sana'et ishlepchiqirish we yéza igilikidiki kéreksiz sularning yaxshi bir terep qilinmasliqi, heddidin ziyade ximiyelik terkiblik oghutlarning tupraqqa ishlitilishi netijiside, zeherlik tupraqning ichimlik suni bulghishidek aqiwetni keltürüp chiqarghan. 50-Yillardiki sap, pakiz derya, köl suliri, 70-yillargha kelgende shorlishish derijisi xitayning ichimlik su ölchimidin éship ketken. 90-Yillargha kelgende bolsa, tarim deryasi éqinlirining shorlishish nisbiti xitayning döletlik ichimlik su ölchimidin 5tin 10hessisigiche éship ketken. Ichimlik su süpitining bulghinishi biwasite halda tarim wadisidiki ékologiyelik tengpungluqni buzup, Uyghurlar zich olturaqlashqan jenubiy Uyghur diyarida Uyghur qatarliq yerlik xelqlerning hayati we turmushigha éghir tehdit peyda qilghan.

Derweqe, bingtu'enning eslige keltürüshi, Uyghurlar üchün eng éghir ziyankeshlikning yéngiche usulda qayta bash kötürüshi bolup qalghan. Bingtu'enning Uyghurlar üstidiki jinayetliri yalghuz muhitni bulghash, bayliq menbelirini kontrol qiliwélish we xitay hökümiti bilen birlikte Uyghurlargha yürgüzgen qanliq basturushlarda bash rol élish bilenla cheklinip qalmastin, belki yene xitay kompartiyesi hökümitining Uyghur rayonida yürgüzüp kelgen barliq jinayetliride dölet térrorluqning wasitisi bolup kelgen.

Xitay hakimiyitining mustemlike Uyghurlar wetinidiki barliq jinayetlirining axirqi nuqtisi del Uyghur irqiy qirghinchiliqining ashkara yosunda meydan'gha chiqirilishi bolup, gerche xitay hökümiti uzun'gha sozulghan, aldin pilanlan'ghan we inchikilik bilen yürgüzülgen bu qirghinchiliqning tashqi dunyani asanla aldap kételeydighanliqigha közi yetken bolsimu, emma ré'alliq del buning eksiche bolmaqta.