Tayland néme üchün xelq'araning bésimigha qarimay 40 neper Uyghurni xitaygha qayturup berdi?

Amérika tashqi ishlar ministiri marko rubiyo(Marco Rubio) amérika tashqi ishlar ministirliqida sözlimekte. 2025-Yili 21-yanwar, washin'gton.

Amérikani öz ichige alghan démokratik döletler, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri, jümlidin Uyghur teshkilatliri taylandni Uyghurlarni mejburiy xitaygha qayturmasliqqa chaqirghan bolsimu, lékin tayland hökümitining 27-féwral küni 40 neper Uyghurni xitaygha mexpiy qayturup bergenliki ashkara boldi. Mutexessisler taylandning xitay bilen bolghan chongqur iqtisadiy, siyasiy munasiwiti we xitayning taylandtiki künséri éshiwatqan siyasiy, iqtisadiy we ijtima'iy tesiri tüpeylidin bu paji'ening otturigha chiqqanliqini ilgiri sürmekte. Shuning bilen bir waqitta, ular taylandning hazir xitayning irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetlirige shérik ikenlikini körsetmekte.

Tayland hökümitining 27-féwral küni qattiq qarshiliqlargha qarimay, 40 neper Uyghurni xitaygha mexpiy qayturup bérishi, muhajirettiki Uyghurlar, kishilik hoquq teshkilatliri we amérika hökümitini öz ichige alghan bir qisim démokratik döletlerning küchlük naraziliqi we eyiblishige uchrighanliqi melum.

Yawropa ittipaqi tashqi ishlar komissariyati 27-féwral élan qilghan bayanatida, “Taylandning 40 neper Uyghurni xitaygha qayturup bérishi taylandning b d t kishilik hoquq kéngishining ezasi bolush süpitide dölet we xelq'ara qanunlar boyiche üstige alghan mejburiyitige xilapliq qilghanliqini körsitip béridu” déyilgen. Amérika tashqi ishlar ministiri marku rubiyo (Marco Rubio) 27 féwral bayanat élan qilip, taylandning az dégende 40 neper Uyghurni xitaygha mejburiy qayturushini “Mumkin bolghan eng qattiq ibariler” bilen eyibleydighanliqini éytqan. Oxshash waqitta yene en'gliye tashqi ishlar ministiri deywid lami, kanada tashqi ishlar ministiri mélanéy joléy, awstraliye tashqi ishlar ministiri péniy wong qatarliqlar bayanat élan qilip taylandning 40 neper Uyghurni xitaygha qayturushigha “Küchlük rewishte qarshi” ikenlikini bildürüp tayland hökümitini eyibligenidi.

Bu yilning béshida 48 Uyghurning xitaygha qayturulidighanliqi xewiri chiqqandin kéyin, amérikani öz ichige alghan démokratik döletler, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri, jümlidin Uyghur teshkilatliri zor tirishchanliqlarni körsitip, tayland hökümitini Uyghurlarni mejburiy xitaygha qayturmasliqqa chaqirip qilip bésim qilghanidi. Emma tayland bash ministiri pétongtarin shinawatra (Paetongtarn Shinawatra) xitayni ziyaret qilip qaytip kelgendin kéyin, tayland hökümiti xelq'araning bésimigha qarimay 40 neper Uyghurni xitaygha mejburiy qayturup berdi.

Undaqta amérikani öz ichige alghan démokratik döletler, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri, jümlidin Uyghur teshkilatlirining Uyghurlarni mejburiy xitaygha qayturmasliqqa chaqirghan bolsimu néme üchün tayland hökümiti 40 neper Uyghurni xitaygha mejburiy qayturup berdi? bu némidin dérek béridu?

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon G. Chang) So'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:

“Taylandning Uyghurlarni chégradin qoghlap chiqirishi xitayning taylandni kontrol qilidighanliqini körsitip berdi. Köp éhtimalda, bu, hazir taylandning amérika qoshma ishtatlirigha qarighanda xitaygha téximu yéqin ikenlikini körsitip béridu. Taylandning Uyghurlarni chégradin qoghlap chiqirishi taylandning hazir xitaygha qarap yüzliniwatqanliqini, yeni xitaygha yéqinlishiwatqanliqi körsitidu, chünki tayland yolsiz we qorqunchluq bir ishni qiliwatidu. Tayland hökümitining bundaq qilishi uning éniqla xitayning teripide ikenlikini körsitip béridu”.

Amérika tashqi ishlar ministiri marku rubiyo bayanatida: “Amérikaning uzun yilliq ittipaqdishi bolush süpitidiki taylandning bu herikitidin endishilenduq. Bu, taylandning ‛b d t ten jazasini cheklesh ehdinamisi‚ we ‛xelq'ara mejburiy ghayib qilishtin xaliy bolush ehdinamisi‚ da üstige alghan mejburiyetlirige xilapliq qilish xewpini shekillendürmekte” dégenidi.

Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizi (RAND Corporation) istratégiye we xewpsizlik mutexessisi doktor raymond ko (Raymond Kuo) taylandning 40 neper Uyghurni xitaygha qayturushi, tayland amérika munasiwiti we tayland xitay munasiwiti heqqide köz qarashlirini sherhlep mundaq dédi:

“Kishilik hoquq depsendichiliki bilen eyiblen'gen yerge Uyghurlarni qayturush yaxshi ish emes. Kishilerni shu muhitqa qayturush yaxshi emes. Taylandning xitay bilen iqtisadiy we ijtima'iy alaqisi bar. Taylandning amérika bilen bixeterlik kélishimi bar. Tayland amérikaning dölet bixeterliki boyiche shériki, ular arisida öz'ara ortaq mudapi'e shertnamisi bar”.

Doktor raymond ko (Raymond Kuo) yene mundaq dédi:

“Hazir biz bixeterlik mesilisige ehmiyet béremduq yaki iqtisadiy, soda we ijtima'iy mesililerge ehmiyet béremduq? dégen mesililer otturigha chiqti. Emma axirida ular yeni tayland iqtisadiy, soda we ijtima'iy mesililerge ehmiyet bérishni tallidi. Gerche taylandning amérika bilen mudapi'e kélishimi bolsimu, lékin bu munasiwet peqet xeterdin qoghdinish rolinila oynighan idi. Tayland xitayni chetke qéqishni xalimaydu. Chünki, ularning xitaygha qarita bixeterlik endishisi bar. Shundaqla xitay bilen chongqur iqtisadiy, siyasiy munasiwitimu bar. Shunga ular hem amérikini we xitayni xushal qilishqa tirishiwatidu. Ular tallashqa mejburlan'ghanda, xitay terepke téximu mayil bolghandek qilidu”.

“Xitayni qisqiche tonushturush zhurnili” (China Briefing Magazine) gha asaslan'ghanda, xitay taylandning eng chong soda shériki bolup, tayland bolsa xitayning sherqiy jenubiy asiya elliri ittipaqidiki üchinchi chong soda shériki iken. 2023-Yili, ikki tereplik soda sommisi 126 milyard 280 milyon dollargha yetken. Xitay taylandning déhqanchiliq mehsulatlirining asasliq éksport baziri bolup, tayland déhqanchiliq éksportining %40 tin köprekini xitaygha éksport qilidiken. “Yershari waqti géziti” (Global Times) ge asaslan'ghanda, xitay 2023- we 2024-yili taylandning eng chong tashqi meblegh salghuchisigha aylan'ghan.

Gordon chang taylandning hazir xitayning irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi bashqa jinayetlirige shérik ikenlikini ilgiri sürüp mundaq dédi:

“Taylandtin xitaygha qayturulghan Uyghurlarning jaza lagérlirigha qaytidighanliqi éniq. Ular qiyin-qistaqqa élinishi mumkin. Belkim ular öltürülüshi mumkin. Xitayning Uyghurlargha qarshi irqiy qirghinchiliq we bashqa insaniyetke qarshi jinayetlerni qiliwatqanliqini hemmeylen bilidu. Shunga tayland Uyghurlarni xitaygha qayturup bérish, yeni Uyghurlarni chégradin qoghlap chiqirish arqiliq xitayning bu dehshetlik jinayetlirige yardem qilmaqta. Shunglashqa, tayland hökümiti xitayning qiliwatqan ishlirigha shérik. Shunga biz uning yolsiz herikiti üchün uni eyiblishimiz kérek”.