Xitayni semritip, Uyghurlarni yighlitiwatqan “Bayliq” lar

Shinjang renglik métal guruhi cheklik shirkiti 100 ming tonnaliq litiy qézish türini bashlighanliq murasimi. 2023-Yili 27-féwral.

Uyghur élida dunyadiki eng chong litiy qézish, tallash we tawlash birgewdileshtürülgen türning ish bashlishi, Uyghurlar üchün némidin dérek béridu?

26-Féwral atalmish shinjang renglik métal goruhi cheklik shirkiti 100 ming tonnaliq litiy qézish türini bashlighanliqini élan qilghan. Mezkür xewerning tepsilatidin qarighanda, bu tür dunyadiki eng chong litiy qézish, tallash we tawlash bir gewdileshtürülgen bir türning ish bashlishi hésablinidiken.

100 Ming tonnaliq bu ish qurulushi peqet xotenning qizil söget sahilidiki 3 milyun tonnaliq qézish, tallash we tawlash ishlepchiqirish zenjirining bir qismi bolup, lop nahiyesining kün'gang iqtisad we téxnika tereqqiyat rayonidiki 1900 mo kélidighan keng zémin'gha jaylashqan. Xotenning qizil söget sahilidiki kem uchraydighan altun qézilmilardin üch milyun tonna qézish, tallash we tawlash türi bolsa Uyghur élidiki “On tötinchi besh yilliq pilan” gha kirgüzülgen muhim qurulush hésablinidiken. Mezkür qurulush tamamlan'ghandin kéyin, yiligha 600 ming tonna ela süpetlik qoyuq litiy ishlepchiqiralaydighan, dunyadiki eng chong litiy qézish, tallash we tawlash bir gewdileshtürülgen türge aylinidiken.

Melumki, bügünki dunyada muhit bulghinishining aldini alidighan, bénzin qatarliq énérgiye menbelirining ornini éliwatqan yéngi énirgiye menbesining xam eshyaliridin biri del litiy batariyesidur. Xelq'ara muhit bulghinishning aldini élishqa ehmiyet bériwatqan ehwalda, Uyghur élidiki zor miqdardiki litiy kanlirining xitayning mashinasazliq sahesige yéngi yüksilishlerni élip kelgenliki éniq. Halbuki, bu yüksilishlerning Uyghur mejburiy emgiki, bolupmu Uyghur irqiy qirghinchiliqi bedilige meydan'gha kelgenliki, dunyaning diqqitini tartishi kérek bolghan muhim mesilidur.

Bu yil 14-féwral yawropa parlaménti qarar maqullap, 2035-yiligha barghanda yawropadiki bénzinliq qatnash wastilirining muhit bulghishini nölge chüshüridighanliqini élan qildi. Gerche bu qarar muhit bulghinishning aldini élish we insaniyetning saghlamliqi üchün élin'ghan muhim qedem bolsimu, emma bu qarar xitayning tokluq mashina sahesige nisbeten ghayet zor tereqqiyat pursitining yétip kelgenlikidin dérek bériwatatti. Emma kishini endishige salidighini xitayning tokluq mashina sahesi we tokluq mashinigha seplen'gen litiy batariyesi del Uyghur mejburiy emgikige munasiwetlik sahelerdur. Chünki Uyghur éli litiy zapisi xitay boyiche eng köp rayonlarning biri hésablinidu.

Xitayning “Sina” (shinlang) torida bergen xewirige qarighanda, Uyghur élidiki litiyning asasliq zapisi qurum téghi, altun téghi, altay téghi, qaraqurum téghi we sherqiy tengritéghi qatarliq tagh tizmilirigha tarqalghan iken. Buningda Uyghur élidiki litiy zapisining köp qismi jenubiy Uyghur éligha merkezleshken. Yeni gherbiy qurum we qaraqurum taghliri litiy zapisi intayin mol bolghan jaylar hésablinidiken. Bu jaylardiki yer asti kan menbelirining uzunluqi 350 kilométirdin 450 kilométirghiche, kengliki 70 kilométirdin 120 kilométirghiche bolup, yéqinqi yillarda derijidin tashqiri litiy we kem uchraydighan qézilma bayliqlar kani bayqalghan. Uningdin bashqa köktoqay qatarliq jaylardiki barliq kan bayliqlirining qézish hoquqi “Shinjang renglik métal goruhi” gha bérilgen.

Yéqinda Uyghur diyarining ghulja nahiyesi teweside bir altun kan örülüp chüshüp, 18 ademning kan astida qalghanliqi we bu kishilerning jenubiy Uyghur élidin mezkür altun kan'gha yötkep kélin'gen Uyghur ishlemchiler ikenliki ashkarilghanidi. Emma bügün'ge bu 18 ademning hayat-mamati heqqide xitay da'iriliri héchqandaq uchurni sirtqa ashkarilighini yaki bu weqening kéyinki qutquzush ishliri heqqide uchur bergini yoq. Bu yerde mezkur kan örülüp chüshüsh weqesini tilgha élishimiz, weqe yüz bergen bu altun kanningmu del yoqiriqi “Shinjang renglik métal goruhi” gha tewe bolghan kan ikenlikini oqurmenlerning yadigha sélishtin ibaret.

Altun taghdiki litiy menberlirini qézish türi “Shangxey renglik métal goruhi” gha tewe bolghan jyangshi jisün yéngi énirgiye xam eshyasi cheklik shirkitining qézishigha tapshurulghan. Halbuki, bu karixana 2022-yili dékabirda en'gliye shéflid hallam uniwérsitéti (Sheffield Hallam University) kishilik hoquq we hazirqi zaman qulluq tüzümi mesilisi tetqiqatchisi, proféssor lawra mufiy rehberlikidiki tetqiqat guruppisi élan qilghan Uyghurlargha alaqidar doklatta tilgha élin'ghanidi.

Jyangshi jisun yéngi énirgiye xam eshyasi cheklik shirkiti 2022-yili nahayiti zor meblegh sélip qurup chiqqan litiy qézish, tallash we tawlash bir gewdileshtürülgen tür qurulushigha 1500 din 2000 ghiche emgek küchi seplinidighanliqi mölcherlern'gen.

Emdi biz litiyning xitaydiki ishlitilish saheliri we bu sahelerning Uyghurlar bilen qanchilik munasiwetlik bolghanliqigha qarap baqayli:

Xitay nöwette tokluq mashina ishlepchiqirish saheside dunya boyiche aldinqi qatargha ötken bolup, 2014-yilidin buyanqi sekkiz yilda tokluq mashina ishlepchiqirish saheside dunya boyiche birinchi orunni izchil saqlap kelgen. Xelq'aradiki yéngi énirgiyelik mashina ishlepchiqirish karxaniliri ichidiki aldinqi on karxana ichide xitayning üch karxanisi orun alghan. Deweqe, xitay yéngi énirgiye saheside küchlük döletler qatarigha kirgen. Muhit asraydighan yéngi énirgiyilik mashinilarning 35-40 pérsenti bolsa litiyni tok menbesi qilghan batariyege tayinidu. Halbuki, xitayning litiy tokluq batariyesi pütkül yer shari ishlepchiqirish qimmitining 80 pirsentini igileydu. Démek, xitay nöwette litiy batariyesi ishlepchiqirishidimu dunya boyiche birinchi orunni igileydu.

Yer sharida kilimat özgirishi keltürüp chiqiriwatqan türlük tebi'iy apetler, kishilerning kilimat özgirishige taqabil turidighan sahelerni tereqqiy qildurushigha jiddiy éhtiyaj tughdurdi. Halbuki, xitay buningdin onnechche yillar ilgirila bu saheni tereqqiy qildurushqa bashlighan. Xitayning yéngi énirgiye menbelirini échish we tereqqiy qildurush pilani elwette aldi bilen bayliq menbeliri nahayiti mol bolghan Uyghur élidin bashlan'ghan.

Uyghur élida bayliq menbelirini échish we ishlitish yéqinqi yillardila otturigha chiqqan ish bolmastin, belki 1999-yili yolgha qoyulghan “Gherbni keng kölemde échish siyasiti” bilen bashlan'ghan. Eyni yili yolgha qoyulghan mezkur pilan “Bayliq bilen téxnikini almashturush” taktikisi astida xitayning déngiz yaqisi rayonlirining qanunluq talan-tarajlirigha yol achqan. Yeni mezkur pilan yolgha qoyulushtin awwal “Uyghur élida bayliq menbeliri mol bolsimu, emma téxnika we meblegh kemchilikki sewebidin bu bayliqlardin ünümlük paydilinish imkani yoq. Déngiz yaqisi rayonliri ilghar téxnika we iqtisadqa ige bolsimu, nopusi köp, zémin az, tereqqiyat boshluqi kemchil. Bu wejidin shinjangning zémin bayliqliri bilen déngiz yaqisi rayonlirining ilghar téxnika we iqtisadini almashturush her ikki jaygha tereqqiyat élip kélidu” ghanliqi küchep teshwiq qilin'ghan. Shundaqla déngiz yaqisi rayonlirining Uyghur éligha kélip bayliq menbelirini échishigha qolayliq siyasetler bilen yéshil chiraq yéqip bérilgen. Shi jinping wezipige olturghandin kéyin, Uyghur éli atalmish “Bir belwagh bir yol” qurulushidiki “Yipek yoli iqtisad belwighining énirgiye bazisi” qilip békitilgen. Yeni shu waqittin buyan Uyghur éli xitayni énirgiye bilen teminleydighan asasliq we eng chong bazigha aylandurulghan.

Uyghur élidiki 85 nahiye, sheherler ichidiki 59 nahiye-sheherde altun, litiy qatarliq qimmetlik kan bayliqliri jaylashqan. Uyghur élidiki litiy batariyesi ishlepchiqirish baziliridin 14 i bolup, ular Uyghur élining jenubiy we shimaliy qismigha keng kölemde jaylashqan. Derweqe, xitay hökümitining Uyghur élida élip bériwatqan atalmish “Namratliqtin qutuldurush” namidiki lagér we mejburiy emgek siyasetliride Uyghurlarning xitay sanan'et ishlepchiqirishdiki asasliq erzan emgek küchi menbesige aylan'ghanliqini körüp yételishimiz mumkin. “Nyu-york waqit géziti” ning 2022-yili iyunda élan qilghan “Xitayning tokluq mashina we batariye ishlepchiqirish liniyesi Uyghur mejburiy emgikige chétildi” témiliq maqaliside bu heqte tepsiliy melumatlar we deliller körsitilgen.

Yighinchaqlighanda, xitayning Uyghur élida dunyadiki eng chong litiy qézish, tallash we tawlash bir gewdileshtürülgen ish türini bashlishi, Uyghurlarning dawamliq shekilde mejburiy emgektin ibaret shekli özgergen qulluq tüzümide zulum tartidighanliqining, shuning bilen birge Uyghurlarning téximu köp bayliq menbelirining xitayning dunyagha xoja bolush pilanini emelge ashurushtiki iqtisadiy tüwrükige aylinidighanliqidin dérek béridu. Shuni éniq tonup yétish kérekki, yer sharining kilimat özgirishining aldini élish gerche insaniyetning kelgüsi üchün muhim bolsimu, Uyghurlarning heq-hoquqlirini qoghdash we dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliqni toxtitish, dunyaning tinchliqi we tereqqiyati üchün téximu muhim we zörür bolghan jiddiyettur.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.