Xitay milliy qehrimanliri: Uyghur ösmürlirige mejburiy téngilghan “Ülge”

“Néja” obrazining qeshqerdiki teshwiqat körünüshi.

Bu yil xitayning chaghan bayrimi mezgilide xitay riwayetliridiki obraz “Néja” heqqide yéngidin ishlen'gen karton filim xitay ichi we sirtidiki bir qisim döletlerde qoyulghan. Arqidinla, filimning tarqitilishi munasiwiti bilen xitay teshwiqatchiliri her yerde filim heqqidiki teshwiqatlirini keng kölemde tarqatqan.

Jümlidin bu teshwiqatning shamili biwasite Uyghur élidiki mektep we yeslilergimu yetken. Qishliq tetil ayaghliship yéngi oqush mewsumi kirishi bilenla, ürümchi, qeshqer, aqsu, xoten we korla qatarliq sheher we nahiyelerde, “Néja” rohidin öginish pa'aliyetliri bashlinip ketken. “Tengritagh tori” ning 25-féwral yollanmisida, xoten wilayiti xan'ériq yézisining charshenbe baziri kentide, kent kadirlar xizmet etritining bu rayondiki 100 din artuq oqughuchini mexsus “Néja 2” filimini körüshke teshkilligenliki we bu arqiliq medeniyet bilen shinjangni ozuqlandurush sho'arigha awaz qoshqanliqi xewer qilin'ghan.

Atalmish shinjang Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti tor bétidin érishken uchurlargha asasen, ürümchi we altay shehiridiki bir qisim bashlan'ghuch mekteplerdimu, “Néja” téma qilin'ghan siyasiy idiyewiy dersler we derstin sirtqi pa'aliyetler orunlashturulghanliqi melum boldi.

“Néja” xitay milliy epsaniliridiki bir ilahiy bala qehriman bolup, qedim dewrdin tartip hazirghiche xitay medeniyitidin chongqur orun alghan we derslik yaki qoshumche kitablar, kino-tiyatirlarda keng tonushturulghan bir obraz. Yéqinqi teshwiqatlargha köre néja obrazi jungxu'a millitining qed kötürüshige simwol qilin'ghan, shundaqla yéngidin ishlen'gen “Néja 2” filimi wetenperwerlik terbiyesi filimi dep élan qilinip, yash-ösmürler néja rohidin öginishke, wetenni güllendürüsh üchün tirishishqa chaqiriq qilin'ghan.

Perzent terbiyesi döletning we milletning eng muhim mes'uliyetliridin biri hésablinidu. Jümlidin Uyghur medeniyiti en'eniside perzent terbiyesi intayin muhim dep qarilidu. Shunga kilassik we yéqinqi zaman eserliri ichide mexsus perzent terbiyesi üchün yaritilghan didaktik yeni pend-nesihet xaraktérlik eserler xéli köp salmaqni igiligen. Mesilen, yüsüp xas hajipning “Qutadghu bilik”, ehmet yüknekining “Etebetul heqayiq”, abduqadir damollamning “Nesiheti amma” qatarliq eserlirini körsitip ötüsh mumkin.

Xitay shi jinping dewride néjani wetenperwerlik ülgisi qilip tikligen bolsa, ilgiri lyu xulen, léyféng we xu'ang jigu'ang qatarliqlarni Uyghur yash-ösmürler arisida qehrimanliq shejerisi qatarida teshwiq qilip kelgenidi.

Emeliyette Uyghur perzentlirining hergizmu “Néja” ni ülge qilishigha éhtiyaji yoq. Uyghur xelqi islam dinigha étiqad qilghandin buyan perzentlirini hékaye-chöchekler, islami qissiler we danalar hékmetliri bilen terbiyeleshke étibar bérip kelgen. Uyghur we türkiy xelqlerge ortaq epsaniwi qehrimanlardin chin tömür batur, oghuzxan, hemek baturgha oxshash eqil we küchini ishlitip yawni boysundurghan palwanlar oghlanlirimizgha baturluqni, jasaretni we hüner-meripetni ögetse؛ tumaris, nuzugum we yette qizlirimgha oxshash ayal qehrimanlar shermi-haya, exlaq we wetenperwerlikni ögitip kelgen.

2017-Yildin bashlap Uyghur élide yesli ma'aripidin tartip aliy ma'aripqiche Uyghur tili cheklinip, xitay tili qollinishtek weziyetke yüzlendi. Xitayche derslik kitablarning pütkül Uyghur éli tewesidiki mekteplerde mejburiy yolgha qoyulushi sewebidin, Uyghur yash-ösmürlirining Uyghur til-yéziqi bilen uchrishish pursiti yoq déyerlik halgha chüshüp qaldi. 2016-Yili Uyghur tarixidiki milliy rehberlerdin exmetjan qasimi, milliy qehrimanliridin “Yette qizlirim” qatarliq mezmunlarni öz ichige alghan derslik kitabliri xitay da'iriliri teripidin “Zeherlik derslik” dep cheklendi we chétishliq Uyghur ziyaliyliri qattiq basturushlargha uchridi.

Bir milletning tili bilen medeniyiti zich munasiwetlik bolup, til öz nöwitide medeniyetning ul téshi, hem medeniyetni teshkil qilghuchi muhim amil hésablinidu. Bu nezeriyege asaslan'ghanda Uyghur tili bolmisa, Uyghur medeniyitimu bolmaydu. Bashqa bir nuqti'inezerdin élip éytsaq, til medeniyetning tesirige uchraydu, til bir milletning tarixi we medeniyet arqa körünüshini, shundaqla shu milletning kolléktip qimmet qarishi, turmush usuli we tepekkur usulini özige mujessemligen bolidu.

Tetqiqatchi ari'enné m. Duwayér (Arienne M. Dwyer) Özining “Shinjang toqunushi: Uyghur kimliki, til siyasiti we siyasiy munazire” namliq kitabida, mexsus xitayning til siyasiti we uning Uyghurlarning kimlikige körsitidighan tesiri üstide mulahize élip barghan. U xitay tilida ma'arip terbiyesi alghan Uyghur oqughuchilarning yürüsh-turushining xitay oqughuchilargha oxshap baridighanliqi, barghanséri özining étnik kimlikidin yiraqliship, xitay jem'iyitige xas xaraktér shekillendüridighanliqini otturigha qoyghan.

Yene bir neper tetqiqatchi jo'enna simis finléy(Joanne Smith Finley ) 2000-yilning bashlirida ürümchi, béyjing qatarliq jaylardiki xitay mektepliride oqughan xen zuwan (minkaohan) dep atalghan birqanche ewlad Uyghurlar üstide tetqiqat-izdinishte bolghan. Tetqiqatchi jo'enna, Uyghur jem'iyitide kishilerning, Uyghur yash-ösmürlirining xitay ma'aripida terbiyelinishi tüpeylidin, Uyghur kültüri we Uyghur kimlikini yoqitip qoyushidin endishe qilidighanliqini bildürgen.

Jem'iyetshunasliqta “Kolléktip xatirisini yoqitish” (cultural amnesia) dep atilidighan uqum bolup, melum kolléktip zerbe tüpeylidin bir jem'iyetke ortaq bolghan yiltizi we medeniyitini untushqa mejbur bolush, uning ornigha yochun medeniyetni qobul qilghan yéngi xil jem'iyet shekillendürüsh hadisisini körsitidu.

Yuqiriqida tilgha élin'ghan “Kolléktip xatirisini yoqitish” uqumini Uyghur jem'iyitining nöwettiki ehwaligha tetbiqlisaq, xitay hökümitining Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq we til-medeniyet qirghinchiliqi siyasiti astida, Uyghurlar öz ana tilida ma'arip we sapa terbiyesi élish hoquqidin mehrum qalduruldi. Uyghur yash-ösmürliri öz milliy qehrimanliri bilen tonushush yaki milliy angni yétildürüshte kem bolsa bolmaydighan milletning pexirlik kishilirini ülge qilishning ornigha, xitay qehrimanliri yaki dangliq shexsliri heqqidiki telim-terbiye bilen méngisi yuyulmaqta. Uyghur perzentliri peqetla a'ilidin ibaret tar muhitta özlirining milliy kimlikini saqlap qélish üchün xitay assimilyatsiyesige qarshi tirkeshmekte.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]