“тикток” тин туюқсиз йоқап кетиватқан уйғурларға немә болди?

Мухбиримиз гүлчеһрә
2022.08.02
sofiy-richardson-Sophie-Richardson Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң хитай ишлири мудири софий(Sophie Richardson) ричардсон ханим ахбарат елан қилиш йиғинида сөз қилмақта. 2020-Йили 14-январ, ню-йорк.
AFP

Бир ай илгири, америка хәвәрләр тори “базфед” мәхсус доклат елан қилип, “тикток” ниң америка абонтлириниң шәхсий санлиқ мәлуматлирини давамлиқ топлиғанлиқи һәм уларниң шәхсий учурлирини бейҗиңға йоллашни давам қиливатқанлиқини ашкарилиғаниди. Тиктокниң пәйда қиливатқан учур бихәтәрлик хәвпи сәвәблик нөвәттә америка башлиқ ғәрб әллиридә тик-токни пүтүнләй чәкләш садалири күчәймәктә.

Хитай компартийәсиниң тиктоктин пайдилинип америкадики абонтларниң учурлирини йиғиватқанлиқи еһтималлиқиниң интайин юқири икәнлики оттуриға қоюлуватқан бир вақитта, тиктокниң хитайчә нусхиси довйинни қоллиниватқан уйғурларниң бихәтәрликиниң йеқиндин буян муһаҗирәттики уйғурларни әндишигә селиватқанлиқи мәлум.

Америкадики лагер шаһити зумрәт давут ханим, “уйғур елидә давам қиливатқан ирқий қирғинчилиқ вә зулумини дуняға аңлитишта башқа таллиши йоқ уйғурлар довйиндин пайдилинип дәрдини, уйғурларниң вәзийитини чәтәлләргә аңлитишқа тиришиватиду вә хәтәргә қаримай тәвәккүл қиливатиду” дәп қарайду. Шуңа у 2019-йили америкаға кәлгәндин буян, уйғур елидики кишиләрниң әһвалини билип туруш мәқситидә, башқа исимлар арқилиқ довйинға тизимлатқан вә буниңда уйғурларға аит муһим учурларни йиғип, фәйсибок қатарлиқларда тарқитип кәлмәктә иди. Бу қисқа видийолар радийомиз вә башқа хәлқаралиқ ахбаратларниң уйғурлар вәзийити һәққидики хәвәрлиридә йип учи вә бәзән испат характерлик рол ойниғаниди.

Лагер шаһити зумрәт давут, зияритимизни қобул қилип, гәрчә илгири довйинни ишлитип қисқа видийоларни һәмбәһирлигән уйғурлар хели көп болсиму, йеқинқи 3-4 айдин буян, уларниң уйғурларниң вәзийити тәсвирләнгән қисқа вдийолири өчүрүлгәндин башқа, өзлириниңму туюқсиз йоқап кетиватқанлиқиға диққәт қиливатқанлиқини билдүрди.

Зумрәтниң радийомизни тәминлигән довйиндин чүшүрүвалған синлиқ вә сүрәтлик учурларға қариғанда, уйғурларниң мәҗбурий әмгәк завутлирида вә яки һашада ишләватқанлиқиға, бәзиләрниң лагердин чиқипла өлүп кәткәнликигә даир, хитай үчүн интайин сәзгүр һесаблинидиған син көрүнүшлирини тарқатқан абонтларниң һесаби бир қанчә айдин бери, бәзилириниң йеқинқи күнләрдә тақап қоюлғаникән.

Зумрәт ханим, довйин қолланған вә һазирқи әһвали ениқ болмиған бу абонтларниң бихәтәрликини көздә тутуп уларниң учурлирини ашкарилимаслиқни тәвсийә қилди.

Зумрәт ханим, йәнә гәрчә бир қисим уйғурлар довйин арқилиқ мәқсәтлик яки мәқсәтсиз һалда қисқа син көрүшлирини тарқитиш арқилиқ, дуняға уйғур диярида, уйғурларға немә болуватқанлиқини билдүрүп келиватқан болсиму, лекин уларниң туюқсиз йоқап кетиши вә ақивитидин өзиниң әндишә қиливатқанлиқини һәм бу һалниң дуня җамаитиниңму диққитини тартиши керәк дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Зумрәткә охшаш өзиниң фәйсибок бетидә, довйиндики уйғур абонтлар чиқарған муһим қисқа синлирини тарқитип келиватқан нур хеним исимлик бириниң, йеқинқи күнләрдә һәмбәһрлигәнлиридинму, зумрәтниң әндишилириниң биһудә әмәслики мәлум болмақта. Униң довйиндики уйғур абонтларниң өз аилисидики вә башқиларниң өлүм-йетимлири һәққидә тарқатқан қисқа синлириниң астиға чүшкән инкасларда, хитайчә “әсли бу хилдики мәзмунларни тарқитиш чәкләнгән”, “әң яхшиси, бундақ нәрсиләрни тарқатмаң, дәрһал өчүрүң, болмиса түгишисиз!” дегәндәк җиддий агаһландурушларни көргили болиду.

Тикток яки довйин қоллиниватқан уйғурларниң вәзийити хәлқарадики уйғурлар вәзийитини көзитип келиватқан, хәлқаралиқ кишилик һоқуқ органлириниңму диққитини тартиватамду йоқ? дегән мәсилә һәққидә, кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилатиниң асия ишлири директори софий речардсон ханимни зиярәт қилдуқ.

Софий ханим наһайити кәскин һалда: “бу әлвәттә әндишимизни қозғайду, болупму йеқинқи айларда барлиқ хитай ишлигән бу хилдики деталларниң хитай һөкүмитиниң бастурушлири үчүн хизмәт қилидиғанлиқини аңлиғандин кейин әндишимизни техиму күчәйди”, деди.

У йәнә тиктокниң тәһдити һәққидә илгири униң уйғурлар һәққидики учур тарқатқан чәтәл абонтларниму нишан қилған сәлбий тәсирлириниң, униң хәтиридин сигнал икәнликини тәкитләп мундақ деди:

“илгири дәсләп, америкадики ферозаниң өзиниң тик ток бетидә, гирим қилишни өгитиш җәрянида уйғурлар вәзийитини аңлатқини үчүн узунға қалмай униң тикток һесаби тақиветилгәниди. Бу һәммимизгә мәлум бир вәқә. Хитай һөкүмитиниң һәтта америкадики абонтларни тәқиб қилип, сензора қиливатқанлиқи, чәтәл абонтлириниң пикир әркинликигә тосқунлуқ қиливатқанлиқи биздә буни қоллиниватқан уйғурларниң вәзийитигә қарита тәбиий һалда чоңқур әндишә пәйда қилиду”

Софий речардсон йәнә тиктокниң уйғурларға болған тәһдитиниң, башқа һәр қандақ киши учрайдиған тәһдиттин күчлүк икәнликини агаһландуруп мундақ деди:

“биз хитайниң бу хил назарәтлирини охшимиған учур васитилири, заманиви техникиларни қоллинип уйғурларға елип барған бастурушлиридин ениқ көрдуқ. Уйғурларни хитайниң барлиқ һазирқи заман техникилардин, учур васитилиридин пайдилинип назарәт астиға елипла қалмай, қаттиқ бастуруп, җазалап келиватқанлиқини билимиз. Шуниңдәк охшашла уйғурлар үчүн тик-токму интайин хәтәрлик. Әмма әпсуски, уйғурларниң әқил-параситини ишлитип дуняға авазини аңлитишта, тик-ток уларниң амалсизлиқ ичидики интайин хәтәрлик вә қийин бир таллишидур. Һазирғичә мәлум болған хитайниң техникилиқ назарәт системиси арқилиқ һәтта пүтүн дуня кишилириниң пикир әркинликини боғушқа урунуватқанлиқидәк дәлилләр бизгә, уйғурларниң буниңдин башқилардинму бәкрәк агаһ болуши керәкликини билдүриду”.

Йеқинқи мәзгилләрдин буян әркин асия радийосиға, довйин қолланғучи уйғурларниң бәзилириниң һесаблириниң туюқсиз тақилип қалғанлиқи һәққидики инкас вә учурлар келиватқан болсиму, әмма уларниң һесаблириниң тақилип қелиш сәвәби йоқ. Лекин инкас қилғучилар уларниң көпинчисиниң илгири аилә әзалириниң лагерға кирип кәткәнлики яки туюқсиз өлүп кәткәнлики вә яки мәҗбурий әмгәккә қатнишиватқанлиқлири ипадиләнгән қисқа видийо тарқатқан вә яки һәмбәһрлигәнликиниң асаслиқ сәвәб болушини оттуриға қоймақта. Улар әнә шу сәвәблик довйин, йәни тикток қолланған йеқинлириниң хитайниң бирәр аваригәрлики яки палакәткә учриған болуши һәққидики гуманлирини билдүрмәктә. Лекин һазирғичә хитай даирилири бирқанчә түркүмгә бөлүп, хели көп кишини интернеттә қанунсиз учурларни тарқитиш билән қолға алғанлиқи вә җазалиғанлиқини билдүргән болсиму, әмма буларниң ичидә тикток қолланғучилириниң бар йоқлуқи һәққидә һечнемә демигәниди. Лекин, илгири хитай даирилириниң үндидарларни қаттиқ назарәт қилғанлиқи, уйғурларниң янфонлирини халиғанчә тәкшүрүп, униңдин қанунсиз учурлар, видийолар чиқти дегән нам билән тутқун қилғанлиқини аллибурун мәлум болған иш иди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.