Tomuz paji'esige on yil tolghanda

Bundin on yil burunqi bügünki künlerde millet hazidar idi. 26-Iyun küni xitayning shawgu'en shehiride naheq öltürülgen qérindashlirimiz üchün hemme Uyghur dewager idi, adalet telep qilishatti, bigunah jan üzgenler üchün matemdar idi. Xitayning biperwaliqi, sadayimizni mensitmesliki, ghezeplirimizge étibarsizliqi seweblik dillar perishan, tillar lal, nérwilar charaslap ketken idi. Tor betler musibet tutup renggini qarigha özgertken, ürümchide ayallar aq yaghliq artip qariliq tutqan, toylar emeldin qaldurulghan, tor betlerde adalet, heqqaniyet, oyghinish sho'arliri yangrighan idi.

5-Iyul Uyghurning wijdanigha, jasaritige, jenggiwarliqigha, mewjutluq iradisige bayram bolghan kün. Bu kün Uyghurni kemsitkenlerning ishenchini gumran qildi, bu kün Uyghurni boysundurduq dégenlerning ténige titrek olashturdi, bu kün Uyghurning birlikige, hörlükige, qudritige chüshken shübhilerni berbat qildi. Bu künde Uyghurlar özi yashawatqan ré'alliq, érishelmeywatqan hoquq, yütürüp qoyuwatqan salahiyet heqqide qaytidin oylandi. Mewjutluq krizisi Uyghurni oyghatti, shunga kochilarda, mektep qorulirida, meydanlarda éghizlardin “Yashisun Uyghur!” dégen ortaq sho'ar meslihetlishiwalghandek tengla yangridi.

Shawgüende bigunah ölgen Uyghurning paji'esi we buninggha hakimiyetning biperwaliqi milletke özining kim emeslikini tonutti. Özini xitayning normal puqrasi dep chüshekep yürgen kishilermu bu perwasizliq, tengsizlik, étibarsizliq aldida özining kimliki heqqide oylandi. Ürümchi kochilirida yayma échip, qurulushta ishlep, yük toshup tinch kün ötküzüpmu, mektepte jim oqushini oqup, idaride sükütte ishlep jan béqipmu barawer insaniy izzetke érishelmigen Uyghur chöchüdi. Uyghurlarda hoquqluq millet süpitide küchlenmise semetjan yaki salametgül dégendek bir shexs süpitide naheq xarlinishtin qutulushning héch qachan mumkin emesliki ortaq anggha aylandi. Bu ang üchün janlar pida boldi, qanlar töküldi. Bu angni teshebbus qilghanlar qamaldi, ghayib qiliwétildi. Minglighan memetjan abdullalar, gülmireler, qahar niyazlar, nur'eliler, nijatlar, dilshatlar hazirghiche qamaqlarda qiynalmaqta.
Hayatimdiki eng epsusluq bir xatirem shu küni tutulup ketken qehrimanlar bilen bille bolalmighanliqimdur. Men shu küni sebdashlirim, oqughuchilirim we dostlirim bilen bir septe bolalmighinimgha bir ömür pushayman qilimen. Men shu künlerde amérikada oqush dep atalghan baghlaqta idim.

1-Iyuldin bashlap xitayning shu chaghdiki re'isige xetler yézildi, nur bekrige ochuq xet élan qilindi, bularning héch bir kar qilmighandin kéyin namayish qilish heqqide munaziriler otturigha chiqti. Torda namayishchilarning qeyerge yighilishi heqqide meslihetler boldi, yighilidighan orunlar békitildi, namayish uniwérsitétlargha we Uyghur jama'itige yéqin xelq meydanida bolidighan boldi.

Men namayish toghriliq meslihetlerde maliye uniwérsitéti, pédagogika uniwérsitéti we tébbiy uniwérsitét oqughuchilirining qeyerge yighilishini oylashmighanliqidin epsuslandim. Namayish meydanidin yene birni qilip maliye uniwérsitétigha yéqin tenterbiye sariyigha yighilish teklipini shundaq bergüm keldi, emma özüm bashlap baralmaydighan namayish meydanigha oqughuchilarni chillighum kelmigen idi.

On yil burunqi beshinchi iyul axshimi ürümchini zulmet qarangghusi qaplidi. Emma bu bir chiraghsiz kéche nechche ming namayishchi qehriman üchün ming bir kéchilerning bashlanmisi bolup qaldi. Shu kéche ghayib bolghanlarning isimliri namelum, héch bolmighanda roshen bir san bolupmu saqlinip qalmidi. Shu chiraghsiz kéchide aqar yultuzdek sarqip ketkenlerning nuri u kéchini yorutalmidi, emma qarangghu qelblerni nurlandurdi. Shu tomuz kéchisidiki oq awazliri Uyghur üchün bir oyghinish püshtiki boldi.

5-Iyul kéchisidin kéyin kücheygen zulumlar Uyghurni küchsiz qiliwetmidi. Türmiler, soraqlar, qorqutushlar hörlük izdigen rohlarni ürkütelmidi, ölümler bir qanche yüz kishini bizdin ayrighan, bizni qedirlik janlardin juda qilghan bilen Uyghurdiki jan tikip yashash, ishlesh we élishish rohini yoqitalmidi, eksiche iradimizni, mewjutluqimizni téximu küchlendürdi.

5-Iyul paji'esidin oyghan'ghan Uyghurda igilik tiklesh dolquni, kitab oqush dolquni, ana til dolquni, iman'gha qaytish dolquni yüksek bir pelle yaratti.

On yil ötüp ketti, xitay on yil burunqi tomuzda oyghan'ghanni, zulumgha qarshi chiqqanni, zulumni baldur hés qilghanni jazalighan bolsa, mana emdi bir milletni jazalap boysundurmaqchi boluwatidu. Xitay milyonlighan Uyghurni qamap bizni xitay qilmaqchi boldi, emma oxshash lagérlargha millet boyiche qamilip ortaq jazalan'ghan Uyghurning ortaq bir ghezep, bir anggha ige qudretlik bir küch bolup shekilliniwatqanliqini untup qaldi. Xitay milyonlighan Uyghurning perzentlirini lagérgha qamap xitay qilishqa ishendi-yu, emma ularni kochida erkin azade oynap yürgen xitay baliliridin perqlendürüp, kim emeslikini hés qildurup téximu mustehkem Uyghur qiliwatqanliqini, méhir-muhebbettin mehrum chong qiliniwatqan bu balilarning bir künlerde siniplar boyiche sepke tizilalaydighan jengchilerge aylinidighanliqini, ularning lagérlarda chongi kichikige ghemxor, kichiki chongigha méhriban bolup kelgüside öz-ara hemnepes bolidighan, her qachan uyushalaydighan, ata-anisini séghinip qelbi lagérgha bolghan nepretke tolghan bir qoshun'gha aylinidighanliqini hés qilalmidi.

5-Iyul paji'esi arqiliq xitay millitimizge özining kimlikini eskertken bolsa, bu qétimliq omumiy tutqun we jaza lagérliri arqiliq Uyghurgha kimlikni kimler bilen qoghdash, hörlükni kimlerni teshkillep qandaq qolgha keltürüsh, qandaq kishiler bilen heriket qilishni öginidighan tépilmas pursetlerni yaritip berdi, Uyghurning ichidiki her qaysi sahelerge chéchilip ketken munewwerlerni lagér ismi bilen bir yerge toplap ularni sepdashqa, teqdirdashqa aylandurup berdi. Xitay emeliyette Uyghurni assimilyatsiye qilidighan jaza lagérliri qurmidi belki kommunist hakimiyetke jaza yürüsh qilidighan bir zerbidarlar topini uyushturup berdi. Xitay arimizdiki künning sériqini körüp shexsiyetchiliship nepisning qullirigha aylinip ketken bighem insanlarni oyghitip Uyghur qilip berdi, bizge kelgüsini qurup chiqidighan zulumlarda tawlan'ghan zeberdes Uyghurni jewherlep berdi.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.