Donald tramp xitaygha qandaq siyaset yürgüzidu?
2016.12.16

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, amérikining saylam ghalibi prizidént donald trampning amérikidiki “Foks” téléwiziyisining programmisigha qatnashqanda xitay heqqide qilghan sözliri birqanche kündin buyan amérika we shundaqla bashqa xelq'ara metbu'atlarning qizziq nuqtisigha aylandi. U, xitay hökümitining özining teywen prézidéntining tebrik téléfonini qobul qilishigha arilishishigha qarita naraziliqini ipadilep, “Men xitayning méni bashqurushini xalimaymen. U manga kelgen bir tebrik téléfoni tursa, némishqa bir bashqa dölet manga bu téléfonni alsang bolidu yaki bolmaydu deydiken? menche bu nahayiti hörmetsizlik” dégen. Shundaqla, amérikining bir xitay siyasitige baghlinip qélishining zörüriyiti yoqluqini bildürgen idi. Donald trampning bu sözliri xitayni qattiq bi'aram qildi. Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi géng shu'ang buninggha qayturghan inkasida “Eger bir junggo siyasiti talash-tartishqa échilidighan we yaki özgiridighan bolsa, ikki döletning ortaq tereqqiyati we hemkarliqidin söz échish mumkin emes” dédi. Hetta xitayning hökümet awazi dep qarilidighan “Yer shari waqti géziti” peyshenbe künidiki bash maqaliside, “Xitay qoral küchi arqiliq teywenni qayturuwélishi kérek” dégen ibarilerni ishletken.
Melum bolushiche, donald tramp 1979-yili amérika prézidénti jimmiy kartér diplomatik munasiwetlerde xitayni resmiy étirap qilip, teywenni “Junggoning bir qismi” dep tonughandin béri, prézidént saylimida ghelibe qilipla teywen bilen alaqe qilghan tunji amérika prézidénti bolghachqa, hazir xelq'ara metbu'atlarda tramp mezgilidiki amérika-xitay munasiwetliri heqqide mulahiziler köpeydi. S n n téléwiziyisining xewer qilishiche, bezi közetküchiler trampning démokratik we köp partiyilik teywen bilen yéqinlishishini qarshi alghan bolsimu, biraq yene bezi közetküchiler teywen mesilisining intayin sezgürlükini, uni kozur qilghanda asanla kontroldin chiqip kétip, ikki döletning munasiwetlirige ziyan bérishi hetta tinch okyanda bir qoralliq toqunush bilen netijilinishi mumkinlikini bildürgen.
Biz bu heqte köz qarishini élish üchün bir qisim Uyghur ziyaliylirini ziyaret qilduq. Amérikidiki Uyghur ziyaliysi doktor qahar barat ependi amérikining teywen mesilisidiki pozitsiyisi üstide toxtilip mundaq dédi: “Teywen amérikining qollishidiki we hamiyliqidiki bir jay. Kilinton hökümitidin tartip hazirghiche amérika teywenni bek aldinqi pilan'gha qoymay, xitay bilen bolghan munasiwetlirini küchlendürüshke tiriship keldi. Shunga trampning teywen mesiliside bundaq gep qilishimu chektin éship ketkenlik emes. Emdi xitaymu özini sel biliwélishi kérek”.
“Wal strit zhurnili” da élan qilin'ghan “Xitayning tekebburliqidin kéyin emdi nöwet trampqa keldi” mawzuluq maqalide körsitilishiche, hazir xitayning iqtisadiy keynige chékiniwatqan bir mezgilde, amérika iqtisadi yaxshilinishqa qarap yüzlenmektiken. Uning üstige trampning iqtisadiy pilanliri amérika iqtisadiy xitay bolmisimu oxshash tereqqiy qilidighan bashqa sahelerge yüzlinidighanliqidin bisharet bériwatqan bolup, iqtisadiy jehettin alghanda, xitayning amérikigha körsitidighan selbiy tesiridin bek ensireshning orni yoq iken. Biraq, xitay iqtisadidiki chékinish yaki ikki dölet munasiwitidiki buzulush bashqa döletlergimu tesir körsetkenliktin nurghun döletler buninggha qarshi turushi mumkin iken. Shunga bir qisim közetküchiler, amérikining teywen mesilisini kozur qilimen, déyishini xata, dep qaraydiken.
Xitay ishliri mutexesisisi doktor erkin ekrem ependi bolsa, tramp bu sözni hergizmu aldiraqsanliq bilen dédi, dep qarimaydighanliqini éytti.
Tramp saylam pa'aliyetliri mezgilidila amérikining hazirqi xitay siyasitini tenqidlep kelgen. Uning üstige trampning bush hökümitide xizmet qilghan we xitaygha qattiq qol siyaset yürgüzüsh terepdarliqi bilen tonulidighan jon boltonni amérikidiki ikkinchi muhim emel bolghan dölet ishliri ministirliqigha teyinleshni oylishiwatqanliqimu diqqet qozghaydighan nuqtilarning biri iken. Yuqiridikiler tramp hökümitining xitaygha nisbeten perqliq siyaset yürgüzidighanliqini ipadilemdu? bu heqte doktor qahar barat ependi mundaq dédi : “Shundaq déyishke bolidu. Menche amérika xitaygha qaratqan siyasetliride bir qisim özgirishlerni élip bérishi mumkin”.
Erkin ekrem ependimu sözide, bek zor özgirish kütkili bolmisimu, emma yenila hazirqi hökümettin qattiqraq bir siyaset yürgüzidu, dep qaraydighanliqini, chünki quruwatqan hökümet kabéntigha tallan'ghan kishilerning shuni körsitidighanliqini éytti.
Donald tramp hazirghiche sözliride amérikining öz ishi bilen meshghul bolushi kéreklikidek bir idiyini ilgiri sürüp kelgen. U xitayni bashqa mesililerde tenqid qilghan bolsimu, emma hazirghiche kishilik hoquq xatirisini tilgha élip baqmidi. Qahar barat ependi bu mesilining tramp hökümitining kün tertipide bek orun almaydighanliqini bildürdi. Emma erkin ekrem ependi amérikini amérika qiliwatqan qimmet qarishining kishilik hoquq we démokratiye ikenlikini tekitlep, bu mesilining axiri bérip yenila trampning kün tertipige kélidighanliqini bildürdi.