“Xitay menbeliride türkistan sheherliri” dégen kitab istanbulda neshr qilindi

“Xitay menbeliride türkistan sheherliri” dégen kitabning muqawisi.

“Xitay menbeliride türkistan sheherliri” dégen kitab ötüken neshriyati teripidin istanbulda neshr qilindi. Bu kitabni istanbul uniwérsitéti edebiyat fakultétining tarix bölüm tetqiqatchisi kurshad yildirim ependi neshrge teyyarlighan.

Bu kitab, honlar dewride türkistan, köktürkler dewri, mongghul impératorluqi dewri, tömür we tömüriler dewri qatarliq töt bölümdin terkib tapqan bolup, “Honlar dewride türkistan” dégen bölümni kurshad yildirim yazghan. “Kök türkler dewri” dégen bölümni édu'ard chawannés yazghan bolup mustafa köch türkchige terjime qilghan, “Mongghul impératorluqi dewri” dégen bölümni émil brétchnédér yazghan bolup kurshad yildirim türkchige terjime qilghan. “Tömür we tömüriler dewri” dégen bölümni émil brétchnédér yazghan bolup, elwin yildirim türkchige terjime qilghan.

Bu kitabta asasliqi, xitay tarix menbelirige tayinip turup, hon, kök türk impératorluqi, mongghul istélasi we tömüriler dewridiki türkistan sheherliri toghrisida omumiy melumatni öz ichige alghan bolup, honlar, köktürkler, mongghullar we tömüriler dewrde, qeshqer, xoten, yeken, niye, kériye, qaghiliq, guma, charqiliq, kucha, aqsu, uchturpan, barköl, turpan, qarasheher, turpan, bügür, korla, keshmir, toqmaq, tashkent, buxara, semerqent, perghane qatarliq ottura asiyadiki 36 sheherning ijtima'iy, siyasiy weziyiti we nopus statistikisi toghrisida tepsiliy toxtalghan.

504 Betlik bu kitabning kirish sözide mundaq yézilghan: türkler medeniyet berpa qilghan bir qanche chong milletning biridur. Türk hem medeniyet hem milletning nami bolghan. Türklerde millet we medeniyetning oxshash menada kélishide sheherler chong rol oynighan bolushi mumkin, chünki sheher, medeniyetning asasiy menbesining biridur. Dunyada qedimiy türk tarixi tetqiqatliri gherblikler teripidin bashlan'ghan bolup, bu tetqiqatlar epsuslinarliq bilen türklerge qarshi selbiy qarash bilen tolghan. Gherblikler oxshimighan idé'ologiye, siyasiy we psixologiye sewebler bilen türklerni medeniyetsiz we qanxor bir millet dep körsitishke tirishqan. Mundaqche éytqanda, sheher bilen türk atalghuni bir orunda qoymasliqqa tirishqan we türkni tagh jilghisidiki chédirgha bend qilishqa urun'ghan. Yeni, tagh jilghilirida chédir ichide yashighan millet dep körsitishken. Türkler taghliqlar we sheherlikler dep ikki tereplime alahidilikke ige. Tarixning eng qedimi sheherliri türkler teripidinmu qurulghan. Türk medeniyitining bir tayanchisi sheherdidur.

Bu kitab türklerning sheher hayatini otturigha qoyush meqsitide neshr qilin'ghan bolup, xitay menbelirige tayinip türkistan sheherlirige alaqidar tepsiliy melumatni öz ichige alidu.

Bu kitabta eng qedimiy dewrlerdin bashlap tömüriler dewrini öz ichige alghan uzun bir zaman otturisidiki dewrler, dölet we hakimiyetler shundaqla sheher medeniyiti toghrisida toxtalghan we buningdin kéyin qilishqa tégishlik bolghan “Türkistan sheher tarixi” tetqiqatlirigha muqeddime bolushni nishanlighan.

Bu kitabqa gerche “Türkistan sheherler tarixi” dep nam bérilgen bolsimu Uyghur diyaridiki sheherlerni asas qilghan we Uyghur diyaridiki sheherlerning tarixi, medeniyiti, hakimiyiti, nopusi we esker sani toghrisida tepsiliy toxtalghan.

Kitabning muqeddimiside mundaq yézilghan: sherqiy türkistan eng qedim dewrlerdin bashlap bügünki kün'giche dunyaning eng muhim tijaret we medeniyet merkezliridin biri boldi. Igidarchiliqidiki jughrapiye we istratégiyilik ehmiyiti bilen sherqte koréye, manjuriye, xitay we hindistan bilen gherbtiki iran, yunanistan we rim tupraqliri otturisida bir köwrüklük wezipisini ötidi shundaqla u medeniyetlerning bir-biri bilen arilishishigha purset yaratti. Gherbtiki medeniyetler sherqiy türkistan bilen biwasite tijaret munasiwet ornatqan we xitaylargha satqan mallirini sherqiy türkistandiki döletler wasitisi bilen xitay zéminlirigha yötkigen. Yene xitaylarmu mallirini sherqiy türkistandiki döletler sayiside gherbtiki mushterilirige satalighan.

Sherq bilen gherb otturisida wasitichilik roli oynighan sherqiy türkistan jughrapiye jehettinla intayin qimmetlik. Sherqiy türkistan meyli yer asti we yer üsti bayliqliri bilen bolsun meyli medeniyetlik sheherliri bilen bolsun téximu tereqqiy qilghan bir medeniyetke wekillik qilidu. Arxé'ologiyilik tetqiqatlar dunyaning eng qedimiy olturaq hayat medeniyetliridin birining sherqiy türkistanda barliqini ispatlighan. Tarix boyiche köp sanda milletler oxshimighan wasitiler bilen sherqiy türkistan jughrapiyisi bilen munasiwet ornatqan. Qolyazma menbelerdin we arxé'ologiyilik matériyallargha asaslan'ghanda, qedimki sherqiy türkistandiki étnik sheher medeniyiti yüksek derijide tereqqiy qilghan. Bu sheher medeniyitini otturigha chiqarghan amil bolsa tijaret we ilim meripettur.

Tarixtin buyan köpligen döletler sherqiy türkistan'gha ige bolushni meqset qilghan. Bu döletlerdin biri xitay impératorluqidur.

Kitabta hon dewride, Uyghur diyarining her bir shehiri shu dewrde dölet dep atalghan we shu döletlerning nopusi we esker sani éniq yézilghan. Misal alidighan bolsaq bu heqte mundaq uchurlar yézilghan:
Niye shehirining omumiy nopusi 3360 kishi, esker sani 500. Charqiliqning omumiy nopusi 14 ming 100, esker sani 2912. Guma shehirining nopusi 3500, esker sani 500. Kuchaning omumiy nopusi 81 ming 317, esker sani 3049. Kériyening omumiy nopusi 7251 esker sani 1760. Xotenning omumiy nopusi 83 ming, esker sani 30ming. Qaghiliqning omumiy nopusi 10 ming, esker sani 3000. Tashqorghanning omumiy nopusi 2733, esker sani 740. Yekenning omumiy nopusi 16ming 373, esker sani 3049. Qeshqerning omumiy ahalisi 21 ming.

Aqsuning omumiy nopusi 24 ming 500, esker sani 4ming 500. Uchturpanning adem sani 8 ming 400, esker sani 1500. Qara sheherning omumiy nopusi 52 ming, esker sani 20 ming.

Kitabtiki melumatlargha asaslan'ghanda tarixiy xatirilerde honlar dewride Uyghur élining 36 shehiride toplam 500 ming nopus barliqi we 150 ming esker barliqi yézilghan. Shu dewrde xitaylarning omumiy nopusining 59 milyon 900 ming ikenliki yézilghan.

Kitabta, sherqiy türkistan hem yer asti we üsti bayliqliri we yipek yoli soda-tijaretning merkizi shundaqla jughrapiyilik alahidilikliri we istratégiyilik ehmiyiti tüpeylidin xitaylar ishghal qilishni meqset qilghanliqi we sherqiy türkistanni hon impératorluqining ong qoli dep qaraydighanliqi, bu ong qolni qolgha chüshürgen teqdirde honlarning yimirilidighanliqini chüshinip yetkenliki üchün bir qanche qétim hujum qilghanliqi, netijide honlar xitaylar bilen köp urush qilip axirida gherbke yürüsh qilghanliqi yézilghan.

Kitabta yene Uyghurlar toghrisida köp we tepsiliy toxtalghan bolup, Uyghurlarning tarixtin biri medeniyetlik we dölet qurghan hetta ottura asiyaning teqdirini belgileshte muhim rol oynighan küchlük xelq ikenliki toghrisida toxtilip mundaq déyilgen: Uyghur qedimiy dewrlerdin buyan sherqiy asiyadiki bir türk xelqning namidur. Bu xelq nechche esirdin buyan sherqiy we ottura asiyaning teqdiride muhim rol oynighan. Xitay menbeliride Uyghurlarning gherbiy diyargha xoja bolghanliqi, hetta mawera'unnehrigiche hakim bolghanliqi yézilghan.