Түркийә билән хитай оттурисида өзара ишиниш күчәйдиму?

Түркийә билән хитайниң дипломатийәлик мунасивәт орнатқанлиқиниң 50-йиллиқи мунасивити билән истанбулда чақирилған йиғинда син көрүнүши арқилиқ нутуқ сөзлигән хитайниң әнқәрәдә турушлуқ баш әлчиси лиюв шавбин түркийә билән хитай оттурисида өзара ишинишниң күчәйгәнликини тәкитләп мундақ дегән: “кейинки 50 йилда түркийә-хитай мунасивити нурғун әгри-тоқай йолларни бесип өткән болсақму, икки дөләт оттурисидики өзара ишиниш күчәйди. Хитай дөлити, хитай билән түркийә оттурисидики мунасивәткә узун муддәтлик мунасивәт нуқтиинәзиридин қарайду”.

11-Айниң 9-күни истанбул бешикташ районидики бир меһманханида ечилған йиғинға хитайниң истанбулдики муавин консули ву җийән, җумһурийәт хәлқ партийәси парламент әзаси йүксәл мансур қилич вә йиғинни уюштурған хитайни тинчлиқ йол арқилиқ бирләштүрүш җәмийитиниң рәиси абдулла җин башчилиқидики башқуруш һәйәт әзалири иштирак қилип, доклат бәргән.

“сөзҗү” гезитидә 11-айниң 8-күни йиғин тоғрисида елан қилинған хәвәрдә йиғинниң ечилиш мәқситиниң икки дөләт хәлқ-аммиси оттурисидики мунасивәтни күчәйтиш, мәдәнийәт вә тиҗарәт мунасивитини тәрәққий қилдурушни риғбәтләндүрүштин ибарәт икәнлики тәкитләнгән.

Йиғинда сөз қилған хитайниң истанбулдики муавин консули ву җийәнму түркийә билән хитайниң-1971йили дипломатийәлик мунасивәт орнатқанлиқини, һазирғичә болған 50 йил ичидә икки дөләт оттурисидики бир-биригә болған ишинишниң күчәйгәнликини илгири сүргән.

Мәлум болғинидәк 21-өктәбир күни б д т да имзалиқ бирләшмә баянат елан қилип, хитайниң уйғурларни бастуруши вә уларға зиянкәшлик қилишидин әндишә қиливатқанлиқини билдүргән америка, әнглийә, германийә, голландийә, фирансийә вә канада қатарлиқ дунядики 43 дөләтниң ичидә түркийәму орун алғаниди.

Б д т да алдинқи икки қетимлиқ имзалиқ баянатқа түркийә қол қоймиған болсиму, әмма-21өктәбир елан қилинған бирләшмә баянатқа түркийәму қол қойған-28. Өктәбир күни хитайниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатидики муавин әлчиси гең шуаң түркийәни сүрийәликләрниң кишилик һоқуқиға һөрмәт қилишқа чақириқ қилған. Түркийәниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатидики баш әлчиси фәридун синирлиоғлу хитайниң бу әйиблишигә қарита: “биз кишилик һоқуқини, кишилик һоқуқини дәпсәндә қиливатқанлардин өгәнмәймиз” дәп җаваб қайтурған иди. Бу түркийәниң б д т да тунҗи қетим уйғурлар тоғрисидики баянатқа имза қоюши болуп, буниңдин чичаңлап кәткән хитай буниңға қарши түркийәни сүрийәдә кишилик һоқуққа һөрмәт қилишқа чақирғаниди. Булар болуп өткәндин кейинла хитайниң түркийәдә турушлуқ баш әлчиси лиюв шавбин сөз қилип, “хитай дөлити, хитай билән түркийә оттурисидики мунасивәткә узун муддәтлик мунасивәт нуқтиинәзиридин қарайду” дейишини қандақ чүшинишимиз керәк? хитай консули ву җийән дегәндәк 50 йилдин буян хитай билән түркийә оттурисидики өзара ишиниш күчәйдиму? бу һәқтә зияритимизни қобул қилған әнқәрәдики уйғур тәтқиқат институти мудири, истратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәнди пүтүн дөләтләргә бундақ сөзләрни дәйдиғанлиқини, түркийәниң хитай үчүн зор истратегийәлик әһмийәткә игә икәнликини оттуриға қойди.

Истанбул университети тарих пәнлири оқутқучиси доктор өмәр қул әпәнди шәрқий түркистан мәсилиси һәл болмай туруп түркийә билән хитай мунасивитиниң яхшиланмайдиғанлиқини оттуриға қоюп мундақ деди: “йеқиндин буян түркийә билән хитайниң мунасивити әң йирик бир дәвригә қәдәм ташлиди. Алдимиздики йиллардиму бу йирикчилик давамлишиду дәп ойлаймән. Түркийә, түркийә-хитай оттурисидики бәзи мәсилиләрдә һазирғичә соғуқ қанлиқ билән муамилә қилип кәлгәниди. Лекин бирләшкән дөләтләр тәшкилатидики хитай әлчисиниң түркийәни әйиблишитүркийә һөкүмити вә түрк хәлқини қаттиқ биарам қилди. Униң үстигә хитайниң 2017-йилидин тартип уйғур вә қазақ қатарлиқ түркий хәлқләрни җаза лагерлириға қамап, адәм қелипидин чиққан сиясәт елип бериши, түрк хәлқиниң қаттиқ ғәзипини қозғиди. Мәнчә хитай, шәрқий түркистанда елип бериватқан бесим сияситини өзгәртмисә икки дөләт оттурисидики мунасивәт яхшиланмайду дәп ойлаймән”.

Хитайниң истанбулда турушлуқ консул муавини ву җийән дегәндәк түркийә билән хитай оттурисидики өзара ишиниш күчәйдиму? доктор әркин әкрәм бу һәқтики соалимизға җаваб берип, түркийә билән хитайниң бир-биригә ишәнмәйдиғанлиқини, икки дөләт оттурисида ишиниш бәрпа қилишниң зор икәнликини баян қилди.

Түркийәниң иттипақдаш дөләтлиридин америка башчилиқидики ғәрб демократик дөләтлири хитайниң кишилик һоқуқ дәпсәндичилики вә кеңәймичилик сияситигә қарши һәмкарлиқини күчәйтиватқан бүгүнкидәк күндә, түркийәниң иқтисадий вә сиясий җәһәттин иттипақдашлири билән охшаш йолда меңиш яки маңмаслиқи муһим муназирә темилириниң биригә айланмақта.