Qamaqta ramizan bashlan'ghan küni

Ramizan éyining axirliri, dadisining sangza satidighan harwisining keynide olturghan qizlar. 2017-Yili 24-iyun, yeken.

2014-Yili ramizanning 28-iyun yekshenbe küni bashlinidighanliqini hepte burun bilgen idim. Kamérdiki tamgha tirnaqlar bilen sizip chiqilghan kaléndar bar idi. Her küni kimge kéche sa'et birde nöwetchilik wezipisi kelse shu mehbus kona bir künni öchürüp mangatti. Ötüp ketken shu bir künni öchürüshni mehbuslar bir biridin talishatti, qizghinishatti, shu pursetke érishken kishi özini teleylik hés qilatti. Kalindardin bir künni öchürüsh bir mehbus üchün jaza mudditidin bir künni toshquzush, hörlüktin mehrum künlerning biridin qutulushtin dérek béretti. Men özümni muddetsiz késilip kétidighandek hés qilidighan bolghachqa kalindargha qiziqmayttim, nöwitim kelgendimu ötken künni öchürüshni ‍untup qalattim.

Shu küni kéchilik nöwetchilikte waqtim seher sa'et birge toghra kelgen iken, kona künni öchürey dep kalindargha qarisam kimdur biri 28-iyunning üstige ayni, ayning üstige bilinmes qilip yultuzni sizip qoyuptu. Ay-yultuzni körüp xuddi biri körüp qalghandek yürikim sélip etrapqa qarap ketkinim ésimde. Bundaq qapyüreklikni yéngidin türküm-türkümlep kiriwatqan mehbuslar qilmisa, mendek bir yildin buyan közitiliwatqan bir “Xeterlik” mehbusning qilalishi mumkin emes idi. Kamérda qeyerge mangsam manga toghrilinidighan we toxtimay “Chiris-chiris” qilip awaz chiqirip yürekni qarmallaydighan “Köz” méni tamgha emes, méngemdin bölek héch yerge bir nerse yézishqa imkan bermeyyti.

27-Iyun kechte bir gundipay kélip ete seher ramizan tutmasliq heqqide agahlandurush berdi. U sériq kiyimlik Uyghurlarni pegahqa tizildurup, xitay mehbuslargha ularni qattiq nazaret qilishqa tapilidi. U yene rozi tutushning alametlirini xitay mehbuslargha ézip ichürdi.

28-Iyun seherde “56 Millet, 56 gül” dégen naxsha chiqip hemmeylenni bi'aram qildi. Bu ders bar dégenlik idi. Adette shenbe we yekshenbe künliri aram bolghachqa bu tuyuqsiz chiqqan meshghulat naxshisi mehbuslarning éghizini échiwetti. Kamérni xitayche eng set tillar, haqaretler, ahanetler qaynitiwetti, emma Uyghurche héchbir narazi awaz yoq idi. Peqet Uyghur mehbuslarning hoshuqlirigha ötküzülgen kishenlerning ishtan kiyigende chiqarghan sharaqlighan awazi, pegahqa chüshüp bolghan Uyghur mehbuslarning putidiki kishen'ge baghlan'ghan chöyün dögileklerning sémunt yerde sörilip darqirighan awazlar anglinatti.

Ramizanning birinchi küni kawa chéchikidek liqqide Uyghur siyasiy mehbuslar we xemeklerdek anda-sanda xitay ijtima'iy mehbuslar qatarliship bedeshqan qurup dersni bashliduq. Téléwizordin “Shinjangda jama'et isimlik teshkilatlar yamrap ketti. Ular roza tutushni bahane qilip döletning qanunigha, ma'aripigha we jem'iyetning muqimliqigha qarshi pa'aliyetlerni teshkillidi” dégen sözler lipildap chiqip turghan teshwiqat resimlirige masliship yangrap turatti. Eng keynide olturghinim üchün manga aldimdiki menzire bekmu éniq körünetti. “Sériq chéchekler” ghuchchide bolup, tikkide qétip olturatti, “Xemekler” bolsa u yer bu yerde bolup, yéniche yanpashliship yétishatti. Ular u qatardin bu qatargha gep tashlap, bir biri bilen boyundap paranglishatti. Kawa chéchiki jilitke kiyishken Uyghur mehbuslardin bir-birige uliship anglinidighan uhsinishlar kamérni qaplighan charesizlik hawasini téximu qoyuqlashturup kishining démini siqatti.

Sa'et on etrapida wang famililik gundipay kélip “Baw shu!” (sanni melum qil) dep warqiridi. Bu qamaqtikilerning sanini alghanliq idi. Men shu kéche eng axirqi nöwetchi bolghinim üchün sanni melum qildim. U mendin roza tutqanlarning bar-yoqluqini soridi, andin roza tutudighan musulmanlarning sanini soridi. Men 16 Uyghur siyasiy mehbus, bir Uyghur oghri, bir tunggan we yene bir qazaqni qoshup, 19 kishining ismini dep berdim. Wang isimlargha mundaqla bir qarap: “Men roza tutudighan gumanliqlarni de, désem néme bu qazaq we tungganni qoshusen!” dep warqiridi. Putumning uchidin chiqqan bir achchiq méngemge tepti. Shundaqtimu özümni ching bésiwélip: “Qazaq bilen tungganmu musulman, ularning sériq siyasiy mehbusning kiyimi kiymigenliki ularning roza tutmaydighanliqi, musulman emeslikini körsetmeydughu!” déyishimge wangning chirayi qaridap ketti. Apla, yene chataq chiqti. Wang “Chuley” (chiqe) dep bolghuche kamérdiki ikki emeldar mehbus qolumgha ishkel, putumgha kishen sélip teyyar qildi.

Aptapliq asmanda chaqmaq chaqqandek yüz bergen bu weqedin héch némini angqiralmay buyruq boyiche wangning aldigha chüshüp mangdim. Kishenning hoshuqni ghajishi bilen téximu uzurap kétiwatqan bilinidighan karidorda kétiwatimen. Méngemde su'allar poruqlaydu. “Bunchilik gepkimu jazalap kétermu, birer Uyghur roza tutqan bolsa méni pash qilmidi, dep guman qilip qalghanmidu? béshimizda üch kaméra chirislap hemme herikitimizni sin'gha élip tursa, putqa sélin'ghan kishen kéche-kündüz élinmay taharet alalmaydighan tursaq, etigen nashta qilghanda hemmeylen tizilip gundipaygha qarap turup ishikning rujikidin sunulghan momini yep, showgürüchni ichip bergen tursaq, qandaqsige roza tutush mumkin, kimmu roza tutalaydu? roza tutqanlar yoq bolghachqa, yoq! deymen-de!”.

Shu deqiqilerde ésimge xataliq déyishke bolidighan, jazalinishimgha sewep bolidighan barliq éhtimalliqlarni keldi. Bir qétim wang kamérgha rujektin marighanda olturup hajet qiliwatqan idim. Derhal “Dokilat!” dep waqirap, ishtanni yuquri qilip orunumdin turushqa, qa'ide boyiche bashqa mehbuslar bilen ishikning ikki teripige qatargha tizilishqa bir qanche deqiqe kéchkip qalghan idim. Shu chaghda u manga uzaq qarap bek set aliyip ketken idi. Ejeba, shuning öchini alarmu?

Wangning ishxanisigha döwilep qoyulghan kishenler, zenjirler, tamgha qatar ésilghan besh tok kaltekni körüp ténimge titrek owlashti. Besh tok kaltekning her birining toki yigirme minuttin yetse yüz minut dégen söz ‍idi. Mushu kalteklerni yaqsa yégennimu yémigennimu qusup, kaltek yéqilghan yerning tériliri soyulup kétidu. Hushumdin ketsem yaxshi bolatti, héch néme bilinmeytti. Emma yene oxshash, hushni tapqanda ‍aghriq janni qaqshitidu. Kona tére soyulup yéngi tére almiship bolghiche, bir ayghiche qiynilidighan gep. Shularni oylighanche chishlirim kasilsdap pishanemdin chipildap soghuq ter quyulushqa bashlidi.

Wang bashqa gep qilmay ishxana témidiki ékranni tizginek bilen achti. Qarisam men nöwette xalaning qéshida qarshimdiki tamgha qarap xiyal sürüp turuptimen. Gheyret isimlik qashtash oghrilap kirgen bala ornidin turup tamdin bir nersilerni oqup bolup yüzini siypidi, xalagha bardi. Turbidin ochumlap su ichti, üch qétim aghzigha su aldi. Yüzini üch qétim yuydi. Andin ornigha qaytip tamgha yézilghan bir qanche qur xitayche xetni pichirlap oqup yüzini sipap jimip ketti.

Wang ékranni ittiklitip yene bir körünüshni qoydi. Etigenlik nashta, gheyret momani yédi we qeghez istakanda bérilgen suni ichti. U jayigha qaytip bir demdin kéyin qolini éghizigha tiqip hemmini xalagha yandurwetti.

Wang manga qarap birni aliyip qoyup chislani 24-iyun'gha toghrilidi. Gheyret kamérning katipidin kamér xatirisini élip aldimgha keldi. Biraz paranglar, méning bash chayqishim, uning yalwurghan chirayi köründi. Men uninggha bir nersilerni yézip berdim. Ékran yene tézlitildi. Gheyret xitayche xetlerni xatiridin köchürüp tamgha yézishqa bashlidi. “Apla!” dédim ichimde.

Eslide gheyret manga u küni zohurluqning we iptarning du'asini ögitip qoyushni sorighanidi. Men derhal ret qilghanidim. U yene boldi qilmay turuwaldi. Yélinip yalwurdi. Özining roza tutmaydighanliqini, emma öginip qoyghusi barliqini, ayetlerni öginip qamaqtin chiqqandin kéyin namazni bashlap yamanliqlarni qol üzidighanliqini, xudayim ayetlerni ögen'genliki üchün sawap ata qilip mushu qétim qamaqtin qutquzsa hergiz dinning buyrighanlirdin chiqmaydighanliqini wede qildi. Ichimde bu 18 yashqa emdi kirgen balining mushundaq déyishini bekmu arzu qilattim. Uning xro'inkeshlik sewebidin oghriluq qilghanliqi melum idi. Bundaq balilar bir-birini dorap chéketti. Chékimlikke pul towshimighanda oghriliq qilatti. Eger u namaz bashlap namazxan yashlarning qatarigha qoshup ketse, heqiqeten zeherdin qutulup kétishi mumkin idi. Men mushundaq misallargha shahit bolghan we köp anglighan idim.

Gheyretke zohurluqning we iptarning du'asini, nesir sürisi bilen esir sürsini xitayche xetler bilen yézip berdim. Xitayche yézilghan ayet we du'alarning teleppuzi toghra chiqmaydighanliqini oylisam könglüm yérim, emma buningdin bashqa amalmu yoq. Men minglighan tun'gan balilarning ayetlerni mushundaq xitayche ahangda ‍öginidighanliqigha shahit bolghan idim. Men kamérda xitayche ögitidighan bolghachqa bundaq yézip bersem anche diqqet tartmaydu, dep bilettim. Emma méni közitip turuwatqan “Köz” ning buni xatirlep mangghanliqini bilmeptimen, némishqa bixestelik qildim? uning du'a we ayetlerni tamgha yézishini, shuninggha qarap du'a qilishini men nedin biley!

Bu gunahning bedilini köz aldimgha keltürüshkimu ajiz idim. Qorqunchtin chishlirim kasildap, qollirim titrep, ishkel sharaqlap ketti. “Bu néme! kimni ‍aldaymen deysen!” dep gürkiridi wang aldimgha diweylep. U qolini döwileglik zenjirge uzatqandek qiliwédi, néme qilar dep bolghiche béshimgha sharaqqide qilip tegken zenjirdin közümdin ‍ot chiqip ketti. Özümni ongshap bolghiche boyunlirimgha issiq bir suyuqluqning aqqanliqini tuydum. Qarisam béshimdin shuruldap aqqan qan dolamgha, meydemge saqishqa bashlaptu. Qulaq tüwimge tegken zenjirde ong quliqimning yérilghanliqini qamaqxana doxturining gépidin bildim.

Gundipaylar qurbanliq qoyning put qolini boghuchlighandek put-qolumni bésip kariwatqa yatquzdi. Aq xalat kiygen biri anamning yotqan tikidighan yingnisidek bir nersini tenglep béshimgha éngishiwédi közümni ching yumuwaldim. Yiplarning tartilghanda ghirt-ghirt qilghan awazi anglinip turatti. Warqirap tashlighan oxshaymen bir yoghan qol aghzimni etti. Chishlirimni ching chishlep turuwalsammu jalaqlap titrep turattim. Bek yolqunup ketsem kérek méni bésip turghan töt gundipayning hasirashliri anglinip turatti.

Bashlirim ching téngilghandin kéyin aghriq sel qoyup bergendek qildi. Shu'an “Chala tegken oq” dégen romandiki kenjini eslidim. Kenji 1940-yillarda ürümchide gomindangchi xitaygha qarshi qurulghan bir teshkilatning rehberliridin biri idi. U xa'inliq qilghan abdulla isimlik ezagha oqni chala étip pash bolghan. U tutulup qalghandin kéyin mushu qamaqxanida térisi soyulup tuzgha yumutulghan idi. Bir ewlat Uyghur ziyaliylarning wekili kenji shunche wehshi qiynaqta héch bir dostini pash qilmay chidighan we axiri dosti zulyar bilen jadugha bésip öltürülgenidi. Ularning jesiti del men qamalghan mushu tik quduqtiki bir kan'gha tashlap yoq qilin'ghan idi. Men 13 yash chaghlirimda oqughan bu roman manga bekla tesir qilghachqimu weqelikler kinodek köz aldimda idi.

Kariwatta yétip tirnaqlirimgha qaridim, qolumningmu, putumningmu saq, kenjining tirnaqliri yulun'ghan idi. Tok kaltek yéqilmidi, kenjining, uning sepdishi zulyarning térisidek téremmu soyulmidi. Yatqinim kenji yatquzulghan mixliq matros emes, yumshaq kariwat.

Bowilar jan bergen yolgha kirip tutuldum, ular kömülgen yerge qamaldim. Ular körgen jismani qulluqning birini körmeptimen, ejdatlar tartqanning mingdin biri kelmeptu béshimgha. Tutulghandin buyan “Chala tegken oq” tiki shundaq künlerge qélishim tesewwrumda idi. Bu yol shundaq yol idi. Shu rehmetliklerning jénimu méningkidek jan idi. Kenjiningmu yoligha zar dadisi, zulyarningmu baghri qan anisi bar idi.

Doxtur ishxanisidin tuyuqsz qamaqxana bashliqi chaqirip chiqip ketti. Pakistanliq ölümge höküm qilin'ghan jinayetchi seypulla achliq élan qilip, aghzidin köpük qaynitip yétiwaptu. Men igilizche terjimanliq qilmisam, terbiye ishlep, könglini yasap tamaq yügüzmisem bolmasmish. Qamaqxanida bu etiwarliq mehbusning gépi gep idi, kadir tamiqi yeytti, gundipaylardin tamaka sorap chéketti. Uning xitayda tutulup qélishi we ölümge höküm qilinishi qamaqxana üchün bir déplumatik weqege aylinip ketkendek qilatti. Meyli néme bolsun, uning ghelwisi manga payda qildi. Patparaqchiliqta méning roza tutqanni tutmighan, melum qilmighan mesilemni sürüshte qilidighan adem chiqmay, hemme közler méning seypullani eyweshke keltüridighan in'gilizche sözümning karamitige qadalghan idi.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.