Tursun baqining ismini xitayche “Ba xongwéy” gha özgertishi küchlük ghulghula qozghimaqta

Cherchen nahiyelik teshwiqat bölümi ündidar supisi 2-ayning 26-küni tarqatqan xitayche süretlik bir xewerde cherchen baziri gülköwrük ahaliler rayonida turushluq xizmet guruppisining bashliqi tursun baqining 578 neper kadir we amma aldida qesem bérip ismini “Ba xongwéy” gha özgertkenliki bildürülgen.

Tursun baqi eslide bayin'gholin oblastliq süpet tekshürüsh idarisining bashliqi bolup, u cherchen nahiyesige oblasttin ewetilgen xizmet guruppisining bashliqi bolup barghan iken. Uning xitayning dölet bayriqi aldida qesem ichip, dadisi ezan towlap qoyghan ismini xitayche isimgha özgertishi muhajirettiki Uyghurlar arisida qattiq ghulghula we inkaslargha seweb bolmaqta.

Ijtima'iy taratqularda tarqalghan bu heqtiki sin körünüshide tursun baqining mundaq qesem ichkenliki melum: “Méning ilgiriki ismim tursun baqi, ichkiridiki dostlirim méni ‛baqi‚ dep atashqa adetlen'gen. Dölet bayriqigha yüzlinip turup, her millet ahalilirining nazariti astida yéngi isim-famile qollinidighanliqimgha qesem bérimen, hazirdin bashlap men resmiy halda ‛ba xongwéy‚ dégen bu yéngi isimni qollinimen!”

Yuqiriqi uchurgha asasen biz bu heqte éniqlash élip barduq xitayche “Kündilik xewer tori” qatarliq metbu'atlarda bu uchurning “Cherchen nöl ariliq” namliq ündidar supisidin neqil élinip bérilgenlikini melum bolghan bolsimu, ejeblinerliki bu metbu'atlar 28-féwralghiche bu heqtiki xewer mezmunini öchürüwetken.

Biz bu heqte yenimu tepsiliy melumat élish üchün cherchen nahiyelik partkom teshwiqat bölümi bilen alaqileshtuq, téléfonni alghan bir xitay xadim özining yéngila aliy mektepni püttürüp kelgen praktikant ikenlikini chüshendürüp, yuqiriqi uchurdin xewersizlikini éytti. Bashqa munasiwetlik organlarghimu téléfon ulanmidi.

Bügün radiyomizgha bir anglighuchi teripidin bayin'gholin oblastliq partkomning torida élan qilin'ghan bir xewer ewetildi. “Yéngi dewrde yéngiche isim-famile ishlitish toghrisidiki doklat” dep mawzu qoyulghan bu xewerde ismini “Ba xongwéy” gha özgertken tursun baqining munu sözliri tilgha élin'ghan: “Partiye uzun yil terbiyelep yétishtürgen rehbiriy kadir bolush süpitim bilen teshebbuskarliq bilen otturigha chiqip, emeliy herikitim, siyasiy meydanim, siyasiy pozitsiyem we siyasiy teripim bilen yéngiwashtin yéngi dewrning telipige uyghun kélidighan isim-familini ishlitimen. Aldi bilen bashqilargha ülge bolup, örnek tikleymen, etrapimdiki ahalilernimu terbiyelep we tesirlendürüp, ularning yéngi dewr alahidilikige mas isim ishlitishke qayil qilimen. . .”

Radiyomizgha özini tursun baqi bilen bir yurtluq dep tonushturghan birining ewetken inkasida, tursun baqining kimliki heqqide qisqiche izahatlar bérilgen. Uchurda déyilishiche, tursun baqi eslide lopnurluq bolup, u aptonom rayonluq siyasiy kéngeshning ezasi iken. U nöwette korladin cherchen'ge töwen'ge chüshken kadir süpitide xizmet ötewatqan bolushi mumkin iken. Uning dadisi baqir qarim lopnur nahiyelik pochta idarisidin pénsiyege chiqqan aktip kadir iken. Uning balilirining hemmisi partiye ezasi we hökümet orunlirida mensep tutuwatqanlar bolup, tursun baqining inisi qurban baqimu aptonom rayon derijilik bir idaride emili bar iken. Singlisi korla oblastliq xelq ishliri idarisining kadiri, kichik inisimu aptonom rayonluq ittipaq komitétining kadiri iken. Mezkur inkas qilghuchining bayan qilishiche, u tursun baqining ismini xitaychigha özgertkenlikidin anche heyran qalmaydiken, chünki u ottura mekteptin tartip aktip bolup kelgen iken. U 1980-yillarda shinjang uniwérsitétining til edebiyat fakultétida oqush jeryanidimu siyasiy aktipliqi bilen partiye ezasi bolghan iken. U oqushni püttürüp aptonom rayonluq siyasiy kéngeshke ishqa orunlashqan iken. Aldinqi yillarda Uyghur élida herxil qarshiliq weqeliri yüz bergende u xitay hökümiti terepte tutup inkas bildürgen iken. Tursun baqining hoquqperesliki we shöhretperesliki seweblik uning jama'et ichide “Qizil pachaq” dégen nami bar iken.

Mezkur weqege inkas qayturghan amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen ependi munularni ilgiri sürdi: “Korladiki Uyghur kadir tursun baqining qesem ichip, ismini ‛ba xongwéy‚ gha özgertishi Uyghur aptonom rayonida ‛medeniyet inqilabi‚ din buyan bir Uyghur kadirning tunji qétim ashkara halda ismini xitaychigha özgertishi hésablinidu. Bu xitay kompartiyesige sadaqet bildürüp ‛ochuq xet‚ élan qilish dolqunini qozghighan kériye nahiyesidiki obulqasim mettursundek bir yéngi dolqunning bashlinishi bolushi mumkin.”

Derweqe, buning aldida bir qisim Uyghur emeldarlarning “Men Uyghur, emma musulman emes” deydighan töwenamiliri élan qilin'ghan idi. Cherchen nahiyesi yene Uyghur diyarida Uyghurlar bilen xitaylarning toylishishini righbetlendürüsh üchün tunji bolup mukapat tesis qilghan nahiye hésablinidu.

Amérikidiki musteqil tetqiqatchi afrasiyap ependi inkas qayturup, bir Uyghurning meyli ixtiyarliqi yaki bésimdin bolsun özining milliy kimlikining ipadisi bolghan öz ismidin kéchip, xitayche isimni ishlitishi “Uyghurlarning xeterlik bir basquchqa kirip kéliwatqanliqining ipadisi,” dédi.

Uning qarishiche, xitay hökümitining Uyghur millitini assimilyatsiye qilip yoqitishni tézlitish istratégiyeside Uyghur millitini toptin yoq qilishining teyyarliqliri her tereplime we etrapliq ishlimektiken. Buning aldida Uyghurlarni diniy we medeniyet kimlikidin ayrish siyasiti yürgüzülgen bolup, nöwette Uyghur kimlikining eng muhim belgisi bolghan ismini yoqitish Uyghurlarning pütünley assimilyatsiye qilinish girdabigha qarap ittiriliwatqanliqidin bésharet béridiken. Afrasiyap ependi “Nöwettiki bu ehwaldin körüwélishqa boldiki, Uyghur milliti tarixtiki eng xeterlik milliy krizisqa duch kelmekte,” dédi.