Istanbulda Uyghur tarixi tetqiqatliri ilmiy muhakime yighini échildi
2016.10.10
Uyghur akadémiyisining uyushturushi bilen 10-ayning 8-, 9-künliri istanbulda 8-nöwetlik Uyghur pen-tetqiqatchi, edib we mutexessisler yighini échildi.
Yighin'gha türkiyedin we dunyaning oxshimighan jayliridin köp sanda Uyghur we türk tetqiqatchilar, doktor, proféssorlar we yazghuchi, edibler qatnashti.
Yighin 8-öktebir shenbe küni etigen sa'et 09:30 da bashlandi, istiqlal marshini oqulghandin kéyin, Uyghur akadémiyisining pexri re'isi rishat abbas we Uyghur akadémiyining hazir wezipe ötewatqan re'isi abdulhemit qaraxan, amérikidin kelgen doktor dolqun qembiri, qirghizistandin kelgen ekberjan bahawudun qatarliqlar échilish nutuqi sözlidi.
Uyghur tarixi tetqiqati ilmiy yighinigha, chet'eldiki Uyghur tarix tetqiqatida közge körün'gen 25 etrapida Uyghur we türk tetqiqatchi-mutexessisler qatnashti. Yighin “Qedimki zaman Uyghur tarixi (miladidin kéyinki 50-yilidin-932-yilghiche)”, “Ottura esir Uyghur tarixi (932-yilidin 1514-yilighiche)”, “Yéqinqi zaman Uyghur tarixi (1514-yilidin 1949-yilighiche)” we “Bügünki Uyghurlar we mewjut ijtima'iy mesililer (1949-yilidin künimizgiche)” bolup töt bölümge bölünüp, Uyghurlarning qedimdin hazirghiche bir pütün tarixi tetqiqatchilar teripidin muhakime qilindi.
Yighinning birinchi bölümide qedimki zaman we ottura esir Uyghur tarixi toghrisida toxtalghan bolup buningda, tarix we insanshunasliq tetqiqatchi doktor mettursun beydullah, “Tengritaghlirining shimaliy we jenubida yashighan qedimki ahaliler we Uyghurlar” dégen témida, beykent uniwérsitéti türk tili we edebiyati bölümining oqutquchisi doktor meghpiret kamal yünüs'oghli “Uyghur tarixidiki chong köchüsh” dégen témida, hajettepe uniwérsitéti tarix bölümi oqutquchisi dotsént doktor erkin ekrem, “Idiqut Uyghur dölitining qurghuchi a'ile mesilisi” dégen témida, arxé'olog tetqiqatchi doktor dolqun qembiri “Qedimki teklimakan mirasi: Uyghur sheher medeniyiti” dégen témida söz qildi.
Yighinda doktor dolqun qembiri ependi, Uyghurlarning ezeldin teklimakan boylirida yashap kelgen xelq ikenlikini tarixi menbeler we arxé'olog qézilma yadikarliqlar arqiliq ilmiy usulda otturigha qoydi.
Yighinning ikkinchi bölümi yéqinqi zaman Uyghur tarixi toghrisida ötküzülgen bolup, yighinda tetqiqatchilar qirghizistandiki Uyghurlarning tarixi, kuchada ötken tarixi shexsler, yettisu Uyghurlirining 1916-yilidiki qozghilanggha qétilishi, 20-esirde Uyghur tarixida tarixi détirminizmining ipadiliri, türk-Uyghur diplomatiye tarixining deslepki yilliri dégen témilarda ilmiy maqallirini teqdim qildi.
Yighinning üchinchi bölümi yéqinqi zaman Uyghur tarixi we bügünki ijtima'iy mesililer dégen bash témida muzakire we munazire élip bérilghan bolup, doktor esed sulaymanning “Ladaq yolida hijret” maqalisi qatarliq töt témida ilmiy maqaliler teqdim qilindi.
Yighinning tötinchi bölümi 9-öktebir yekshenbe etigen bashlandi. Bu bölümde: qedimki zaman Uyghur tarixini asas qilip töt tarmaq témida tetqiqatchilar söz qildi.
Proféssor exmet tash'aghil “Qishlaqlardin sheherlergiche türk qaraxaniylar qaghanliqliri, eskerliri” dégen témida söz qildi. Proféssor qunur'alip arjilasun, “Toqquz oghuz we Uyghur munasiwiti” heqqide toxtaldi.
Yighinning beshinchi bölümide ottura esir Uyghur tarixi toghrisida töt neper tetqiqatchi özliri teyyarlap kelgen ilmiy maqalilirini teqdim qildi.
Yighinning altinchi bölümide yéqinqi zaman Uyghur tarixi toghrisida töt neper tetqiqatchi özlirining maqallirini teqdim qildi. Yighinda, türk dunyasigha alaqidar élip barghan tetqiqatliri bilen tonulghan doktor yüsüp gédikli Uyghur tarixi tetqiqatliri yighinida söz qilip, osmanli döliti we türkiye jumhuriyiti bilen türkistan otturisidiki siyasiy we medeniy munasiwetler toghrisida toxtaldi.
Yighinda tarixshunaslar Uyghurlarning kélip chiqish menbesi toghrisida toxtilip, bezi tetqiqatchilar, Uyghurlarning 741-yillarda mongghulistandin Uyghur diyargha köchüp barghanliqini otturigha qoydi, emma bezi tetqiqatchilar 741-yili Uyghurlar köchüshtin ilgirimu teklimakan chölining etraplirida Uyghurlarning yashighanliqini otturigha qoydi. Bezi tetqiqatchilar Uyghurlarning ezeldin teklimakan chöli etrapida yashap kelgen xelq ikenlikini otturigha qoydi. Uyghur xelqining tarixta hon we türk dégen namlar bilen atilip kelgenlikini, bezi dewrlerde türk, bezi dewrlerde Uyghur, bezi dewrlerde Uyghur türkliri, bezi dewrlerde türkler dégen atalghular bilen almiship atalghanliqini tarixi menbelerni asas qilip turup otturigha qoyuldi.