“Bext baghchisi” diki Uyghur baliliri néme üchün yighlaydu?

“Perishtiler” mektipi aldida tekshürüsh we charlash élip bériwatqan saqchilar. 2018-Yili 30-awghust, xoten.

Xitay hökümiti Uyghurlarni keng kölemlik tutqun qilip lagérlargha qamighan bir waqitta, ata-aniliri tutqun qilin'ghanliqtin yétim qalghan balilarnimu “Perishtiler baghchisi”, “Yataqliq mektep” dégendek balilar lagérlirigha orunlashturghanliqi we ulargha ménge yuyush terbiyesi élip bériwatqanliqi sir emes. Doktur adriyan zéniz qatarliq mutexessislerning yéqinda élan qilghan doklatlirida mana bu xildiki orunlarda turuwatqan Uyghur balilirining özila 800 mingdin ashidighanliqi otturigha qoyulghanidi. Xitay hökümiti bolsa, bu jaylarni “Balilarning bext baghchisi” dep teshwiq qilishni kücheytken.

Amérikadiki nopuzluq tetqiqat organlirining biri bolghan randi shirkitidiki bir tetqiqat guruppisi, amérika jughrapiyelik boshluq istixbarat idarisi bilen bu yil yazda, xitayning Uyghur élidiki jaza lagérliri dep qariliwatqan 380 dek orunni közitish netijisini élan qilghan idi. Ular sün'iy hemrah arqiliq közetken bu orunlarning ichide, xitay hökümiti “Yataqliq mektep” yaki “Perishtiler mektipi” dep süretlep kelgen balilar lagérlirimu bar bolup, ular Uyghur élidiki üch bazarning özidila 100 ge yéqin bu xil orunlarni tapqan.

Yéqinda aqsu gézitining bir xewiridin, xitay da'irilirining 2017-yili Uyghur ilida chong tutqun bashlinish bilen teng höjjet chüshürüp, qaranchuqsiz qalghan “Yashan'ghanlar we balilar” mesilisini hel qilishni telep qilghanliqi ashkarilan'ghanidi.

Xewerde yene, aqsuda yétim balilarni béqishni 100 pirsentke yetküzgenliki, “Yashan'ghanlar we balilar” mesilisini “Ünümlük hel qilghan” liqi yézilghan.

Xitay hökümiti sim tosaqlar bilen toralghan, közitish kaméraliri ornitilghan, sirtqa pütünley taqalghan “Perishtiler baghchisi” dégendek chirayliq isim qoyulghan yesli we yataqliq mekteplerning balilar lagéri ikenlikini inkar qilip kelmekte. Hetta eksiche bu orunlarning her millet balilirini zamaniwi ma'arip, dölet tili bilen terbiyeleydighan baghche we mektepler dep teshwiq qilmaqta.

Tengritagh torining 20-séntebir “Kent yeslisi balilarning bext baghchisigha aylandi” dégen témidiki süretlik teshwiqatida qeshqer yéngisheher nahiyesining barin yézisi yuqiriqi barin kentide 2007-yili qurulghan yeslide 134 bala barliqi, ölchemlik köp iqtidarliq mu'essesiler seplen'gen azade yeslining, yéza balilirining xushal-xuram ösüp yétilidighan bext baghchisigha aylan'ghanliqi yézilghan. Bu nuqta yene balilarning her xil oyun oynawatqan, naxsha éytiwatqan dégendek foto süretliri bilen yorutushqa tirishilghan.

Halbuki süretlerdin yeslining ich bézilish hetta tamgha chaplighan xitayche xetlik resim, changchile süretliridin hemde terbiyechilerning asasen xitaylar ikenlikinimu körüwalghili bolidu.

Bu yürekni ézidighan awazlar, yéqindin buyan tik-tok qatarliq xitay ijtima'iy taratquliri arqiliq muhajirettiki Uyghurlar arisida keng tarqilip, küchlük inkas we Uyghurlarning kelgüsige qarita küchlük endishe peyda qiliwatqanliqi melum.

Muhajirettiki Uyghurlarning feysébok qatarliq ijdima'iy taratqularda bu xildiki wédi'olar heqiqde qayturghan inkas we munazirilirige qarighanda, yéqinda tik-tok arqiliq Uyghur diyaridin taralghan Uyghur balilirining yeslilerdiki échinishliq ehwalliri ipadilen'gen widiyolar bolsa xitay teshwiqati bilen küchlük sélishturma hasil qilmaqtiken. Bu yürekni ézidighan awazlar, yéqindin buyan tik-tok qatarliq xitay ijtima'iy taratquliri arqiliq muhajirettiki Uyghurlar arisida keng tarqilip, küchlük inkas we Uyghurlarning kelgüsige qarita küchlük endishisini qozghighan.

Amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqatchisi zubeyre shemshidin xanimning küzitishiche, bu widiyolarning beziliride, ata-aniliridin mejburiy ayriwétilgen balilarning ata-anisini séghinip azabliq yighlashliri, rohiy keypiyatining turaqsiz, intayin teshwishte ikenliki ashkarilanisa, yene beziliride xitay mu'ellimning sözini chüshenmey ganggirighan, qorqup ketken balilarning, kemsitishke hetta til ahanet, ten jazalirigha uchrawatqanliqidek ehwallarmu ipadilen'gen.

Ziyaritimizni qobul qilghan zübeyre xanim, Uyghur balilirini ata-aniliridin ayriwétishning ulargha élip kélidighan rohiy we jismaniy ziyankeshliki shundaqla Uyghur millitining kélechikige peyda qilidighan tehditidige bolghan endishilirini bayan qilip:

“Balilarni ata-anilardin mejburiy ayrip, xitaylashturush terbiyesini mejburiy élip bériwatqan, bu xil xitay yesli mekteplerning mahiyette, xitayning Uyghur irqy qirghinchiliqi élip bériwatqan bir meydani” dep otturigha qoydi.

Türkiyediki qelbinur, 2017-yili 6 ayliq hamilisini xitay da'irilirining mejburiy chüshürüwétishidin saqlash üchün 5 balisini wetende qoyup türkiyege kélishke mejbur bolghan. Emma uzun ötmey lagérlar bashlinip u yurtigha qaytalmighan, balilarmu shundin buyan ghayib. Ikki yil awwal qelbinur xitay ijtima'iy taratqulirida tarqalghan xotendiki “Perishtiler yeslisi” de süretke élin'ghan Uyghur balilarning arisidin, 3 yérim yéshida ayrilghan qizini körüp qélip tonuwalghanidi.

Shuningdin buyan qelbinur, Uyghur élidin tarqalghan widiyo we süretlik xewerlerdin özining 5 perzentning siymasini izdeshni kündilik aditi qiliwalghan bolsimu, epsus u perzentliridin bashqa héch qandaq uchur alalmay kelmektiken.

Qelbinur xanim gerche yillardin buyan derdini dunyawi metbu'at we teshkilatlargha anglitip kéliwatqan bolsimu, a'ililiri parchilinip, sersan boluwatqan Uyghur baliliri omumyüzlük uchrawatqan bu zulumning téxi dunyagha ünümlük anglitilmaywatqanliqini hés qilip, balilirini qutquzush yolidiki pa'aliyetlirini kücheytish üchün in'glizche öginishke bel baghlighanliqini bayan qildi.

“Uyghur sot kollégiyesi” ning yéqinda londonda tamamlan'ghan ikkinchi qétimliq guwahliq yighinida ispatliq bergen mutexessisler we Uyghur guwahchilar xitay hökümitining a'ililerni weyran qilip, balilarni a'ilisidin ayriwétish herikitining “Irqiy qirghinchiliq” teshkil qilidighanliqini ilgiri sürgenidi.

Bolupmu lagérlar mesilisi tetqiqatchisi doktur adriyan zénz “Uyghur nopusining mutleq üstünlükige xatime bérish” témisidiki tekshürüsh doklatidimu xitayning lagérlarni qurushqa bashlighandin yataqliq mektep, yeslilerdiki Uyghur balilarning sanining 800 mingdin ashidighanliqi heqqidiki melumatlarni ashkarilighan idi. We bu xelq'araliq metbu'atlarda belgilik tesir qozghap kelmekte.

Amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqatchisi zubeyre shemshidin xanim yene: “Uyghur baliliri yalghuz Uyghurlarning kelgüsi bolupla ularmu insan balisi bolush süpiti bilen oxshashla dunyaning kelgüsi ümidliridur. Shunga dunya jama'etchiliki, her saheni Uyghur balilirini qutquzup qélish üchün konkrét tedbirlerni élishi hemde jiddiy heriketke ötüshi zörür” dep xitab qildi.

Amérikadiki “Uyghur herikiti” teshkilatining bashliqi roshen abbas xanim amérika jorji town uniwérsitétining “Xelq'ara mesililer” zhurnilida yéqinda élan qilghan maqalisidimu, Uyghurlar uchrawatqan qirghinchiliqni, xitay hökümitining Uyghur balilirigha qaratqan siyasetliri arqiliq yorutup bergen bolup, uningda “Xitay hökümiti özi qol qoyghan ‛balilar hoquqi ehdinamisi” gha ochuq-ashkara xilapliq qilghanliqini, bu sewebtin xelq'ara jem'iyetning buni sürüshtürüsh mejburiyiti barliqini otturigha qoyghanidi.