Хитай көчмәнлиридики “уйғур” болувелишниң арқисиға немә ғәрәзләр йошурунған?

Достини уйғур дәп тонуштуруватқан көрүнүш

Хитай һөкүмити, уйғур дияри вә уйғурлар вәзийитиниң дуняға ашкарилинип кетишниң алдини елиш тәдбирлирини изчил күчәйтип, иҗтимаий таратқу учурлирини контрол қилип келиватқан болсиму, хитайниң уйғур районидики сиясәт тәдбири вә буниң тәсирлирини әкс әттүрүп беридиған бәзи рәсим вә синлиқ учурлар, йәнила охшимиған йоллар арқилиқ тор дунясида паш болуп кәлмәктә.

Уйғур дияриға аит һәқиқий әһваллар паш қилинған бу хил учурлар чәклик болсиму, уйғур диярини көзитиватқан ташқи дунядики көзәткүчиләр тәрипидин байқилип, хитайниң уйғур қирғинчилиқидики җинайәтлирини доклатлаштуруштики, муһим йип учиға айланмақта.

Әнә шундақ учурларниң бири муһаҗирәттики нопузлуқ уйғур зиялийлиридин доктор әркин сидиқ, илшат һәсән қатарлиқларниң йеқинда X вә фәйсбук қатарлиқ чәт әлләрдә омумлашқан иҗтимаий таратқулардики өз һесабида һәмбәһирлигән, әсли мәнбәси довйиндин тарқитилған бир қисқа син көрүнүшидур. Бу син зор диққәт вә инкас қозғимақта.

Бир хитайниң кимлик картида, салаһийитиниң уйғур қилип йезилғанлиқи ипадиләнгән бу қисқа синда ипадилинишичә, бир хитай әр, йәнә бир хитай қизға өзиниң бир “уйғур” достини тонуштуруш үчүн мәлум дуканға кириду. Һалбуки у тонуштурмақчи болған қиз хитай иди. У қиз әрдин һәйран болуп “бу нәдә уйғур болсун?” дәп сорайду. У хитай әр, һәҗвийлик һалда ишәнмисәң кимликини көрсәтсун дәйду. “уйғур” дәп тонуштурулғучи қиз кимликини көрситиду. Униң кимликтики исми хитайчиму әмәс, уйғурчиғиму охшимайдиған “җүтиң җиңми” дәп йезилған. Миллити дегән йеригә болса “уйғур” дәп йезилғаниди.

Бу кимликтики адресқа қариғанда, мәзкур кимлик поскам наһийә поскам базирида олтурушлуқ, 1999-йили 10-айниң 7-күни туғулған бир хитайға хас иди.

Һәҗвийлик күлкиләр билән тарқитилған бу қисқа син, чәт әлдики уйғурлар көп қоллинидиған иҗтимаий таратқу супилирида кәң һәмбәһирлинип, уйғурларни ғәзәпләндүрүватқан болса, көзәткүчиләрдә җиддий инкас қозғиған бир темиға айланмақта.

Иҗтимаий таратқу суписида бу һәқтә пикир баян қилғучиларниң көпинчиси, буни хитай һөкүмитиниң уйғур диярида бирқанчә милйон уйғур, қазақ вә башқиларни лагер вә түрмиләргә солап һәм туғут чәкләш тәдбири билән нопусниң көпийишини тизгинләп вә азлитип вә йәнә әвладлирини ассимилятсийә қиливатқан охшаш вақитта, хитай көчмәнлириниң салаһийитини “уйғур” қилип ясаш арқилиқ, уйғурларниң нопусиниң орнини, уйғур қияпитигә киривалған хитайлар билән толдурушқа урунуватқанлиқидәк, рәзил пиланиниң ашкарилиниши дәп көрсәткән.

Бәзиләр хитай һөкүмитиниң бу сахтилиқиниң арқисиға, уларниң ялғуз лагер вә түрмиләрдә өлтүрүлгән уйғур вә башқа милләтләрниң мал мүлүк вә йәрлиригә игә болупла қалмастин, һәтта уларниң салаһийитигә киривеливатқанлиқидин дерәк беридиғанлиқини анализ қилған.

Хитай өзиниң тәшвиқат васитилиридики хәвәр вә учурлардинму ирқи қирғинчилиқ башланғандин буян, хитай көчмәнлирини уйғур елигә көпләп йәрләштүрүватқанлиқи мәлум. Илгири иҗтимаий таратқулардин паш болған учурларда хитайниң һәр хил әвзәл сиясәтлири түрткисидә уйғур дияриға көчүп келиватқан хитайларниң уйғур елидә уйғурларниң өй-маканлириға. Терилғу йәрлиригә игә болупла қалмай йәнә уларниң уйғурлар диярида уйғурчә өгиниш курслириға кирип уйғурчә сөзләшни, уйғурчә нахша-усулларни мәхсус курсларда өгиниватқанлиқи, һәтта бәзилириниң доппа, әтләс көңләк дегәндәк уйғурларниң өрүп адәтлири бойичә кийинип, чәт әллик вә хитай зиярәтчиләргә оюн көрситиватқанлиқидәк, хитайларниң мәдәнийәт оғрилиқлириму көпләп паш болуп кәлмәктә иди.

Хитайлар ирқи қирғинчилиқ сиясити давамида ялғуз нопус җәһәттин азийипла қалмай йәнә уларниң тили, өрп-адәтлири, дини вә мәдәнийәт-сәнитиму йоқитишқа учраватқан бир вақитта, хитайда көтүрүлгән бундақ “уйғур” болуш қизғинлиқи, көзәткүчиләрдә күчлүк гуман қозғиған вә диққәт тартқан бир мәсилә болуп кәлмәктә.

Уйғур ирқи қирғинчилиқиға аит көп тәрәплимә учурларни архиплаштуруп келиватқан, норвегийәдики уйғур әдлийә архип амбириниң қурғучиси бәхтияр өмәр әпәнди зияритимизни қобул қилип, өзлириниңму бу хил ғәйрий әһвалға диққәт қилип келиватқанлиқини шундақла буниң дуня җамаәтчиликидә җиддий гуман вә диққәт қозғашқа тегишлик мәсилә икәнликини оттуриға қойди. Униң дейишичә, бәзи хитайларниң салаһийити “уйғур” қилип өзгәртивелиштәк ғәйрий әһвал-2018 йиллиридила йәни уйғурлар көпләп лагерларға тутулуп, из-дерәксиз йоқап кетиватқан охшаш вақитлардин башлапла паш болушқа башлиған икән.

Хитай аһалилиридики бу хил уйғур салаһийитигә киривелиш әһвали, уйғур көзәткүчиләрдә гуман қозғапла қалмай, узун йиллардин буян изчил һалда уйғурлар вәзийитини вә хитайниң уйғур сияситини көзитип келиватқан чәт әллик мутәхәссисләрниңму диққитини тартқан.

Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчилиридин һенри шаҗадвски (Henryk Szadziewski) бу һәқтә радийомизда өзлириниң ойлиғанлирини баян қилип, мундақ деди:

“бу бәкму қизиқарлиқ тәрәққият, мән буни әркин сидиқниң X һесабида тарқитилғандин кейин, бу видийодики хитайниң уйғур болувалғинидин мәнму бәк ғәлитилик һес қилдим. Бу сәзгүр бир мәсилини әкс әттүрүп беридиған бир қисқа видийо. Буниң арқисида немә барлиқини ениқ дәп берәлмисәмму, әмма һазирқи уйғурларниң вәзийити билән пүтүнләй әксичә бир вәзийәтни көрситиду. Йәни уйғурларниң милләт кимликини пүтүнләй йоқ қиливатқан охшаш бир вақитта көрүлүватқан, хитайларниң өзини уйғур қилип көрситишидәк бу хил селиштурмилиқ тәрәққиятниң өзила, гуман қозғашқа йетәрлик. Буниң уйғурларда, мәнтиқсизлиқ вә ғәзәп нәпрәт қозғиши тәбиий. Бу бинормал әһвалларни йәниму көзитишимиз вә тәтқиқ қилишимизға тоғра келиду”.

Хитай һөкүмити тарқатқан хәвәр вә сиясәт тәдбирләрдинму, хитай һөкүмитиниң очуқ ашкара һалда уйғур дияридики уйғурларни өз ичигә алған хитай болмиған барлиқ милләтләргә нөвәттә “җуңхуа миллити ортақ гәвдиси” еңини сиңдүрүшкә киришкәнлики мәлум. Йеқинқи мәзгилләрдә мәдәнийәт вә өрп-адәтлири, җүмлидин уйғур болуп яшиши пүтүнләй чәкләнгән уйғурларниң, өзиниң уйғурлуқ салаһийитидин тенишқа вә “мән җуңхуа миллити”, “мән җуңголуқ” дәп қәсәм беришкә мәҗбурлаватқанлиқидәк көрүнүшләрму паш болуп кәлмәктә иди.

Германийәдики пешқәдәм журналист, дуня уйғур қурултийиниң муавин рәиси пәрһат юруңқаш әпәнди зияритимизни қобул қилди. У әмдиликтә хитай көчмәнлириниң уйғурлуқ салаһийитигә киривелишиниң болса, тасадипий яки қисмән пәйда болуп қалған ғәйрий әһвал болуп қалмастин, бәлки хитай һөкүмитиниң ирқи қирғинчилиқи вә инсанийәткә қарши җинайәтлири сәвәблик, дуч келиватқан хәлқара бесимға қарши еливатқан тәдбири вә пиланлиқ сахтилиқ икәнликини оттуриға қойди. Шундақла у буни паш қилишниң җиддийликини тәкитлиди.