Uyghur diyarini tunji qétim tekshürgen gérmaniyelik ékspéditsiyechi adolf shlagintwayit we uning teqdiri (1)

Adolf shlagintwayit 1856-yili 8-ayning 22-küni sizghan may boyaq resim “Muztagh dawini” resim morngtts fon bréski'us (Moritz von Brescius)qatarliqlar neshir qilghan “Himalaya üstide” (2015) namliq kitaptin ‍élindi.

19-Esirning otturiliridin bashlap Uyghur éli we uninggha qoshna rayonlarda bir qatar jiddiy özgirishler meydan'gha kelgen. Yeni Uyghur diyarining jenubidiki qoshnisi hindistan, büyük biritaniye impiriyesining mustemlikisige aylan'ghan bolsa؛ ottura asiyaning gherbiy bölüki, yeni gherbiy türkistan, char rusiye impiriyesining mustmlikisige aylan'ghan. Buning netijiside bu ikki chong derijidin tashqiri impiriyening tupraqliri merkiziy asiya bayawanlirida bir-birige tutushup, pamir égizlikini sehne qilghan bir meydan “Büyük oyun” (Great Game) bashlan'ghan.

Pamirning sherqiy étikige jaylashqan qeshqer, 18-esirning 70-yilliridin bashlap, yuqiriqi ikki büyük impriyening bir birini közitidighan we bir-birini chekleydighan yéngi “Ariliq rayon” gha aylan'ghan. 1850-Yillirighiche nahayiti az sandiki yawropaliq missiyonérlarningla qedimi merkiziy asiyadiki bu xilwet zémin'gha yetkenliki melum. Shu waqitqiche yawropaliqlarning qeshqeriye we uning etrapidiki jaylar heqqidiki bilidighanliri 13-esirlerde qelemge élin'ghan marko polu (Marco Polo) we uningdin kéyinki williyam fon rubruk (Wilhelm von Rubruck) larning riwayet tüsini alghan sayahet xatiriliri bilenla cheklen'gen idi. Bulardin bashqa, 17-esirning bashlirida qeshqerdin kirip qisqa waqit ichide qumuldin chiqip ketken portogaliyelik missiyonér bénédikt gos (Benedict Goës) ning eslimisini hésabqa almighanda, yawropaliqlarda Uyghur diyari heqqide alahide tilgha alghudek uchurmu bolmighan.

18-Esirning ikkinchi yérimidin bashlap merkiziy asiyadiki pinhan tupraqlarda yawropaliq tewekkülchiler, oxshimighan mezheptiki din tarqatquchilar, ékispéditsiyechiler, gé'ologlar, bi'ologlar, hasharat we ösümlük tetqiqatchiliri, kéyinche asar'etiqe yighquchilarning ayighi üzülmeydighan bolghan. Bularning beziliri ilmiy tekshürüsh seperlirining bedilini hayati bilen töligen. Ene shulardin biri gérmaniyelik ékispéditsiyechi we jughrapiyeshunas adolf shlagintwayit (Adolph Schlagintweit)dur.

RFA/Ablet

Adolf shlagintwayit 1839-yili 1-ayning 9-küni gérmaniyening myunxén shehiride tughulghan. Besh oghulning tötinchisi bolghan adolf kichikidinla gérmaniyening meshhur jughrapiye, botanika we zologiye alimi aléksandér fon xumboldt (Alexander von Humboldt)ni özige ülge qilghan. Adolf shlagintwayit 23 yéshida alp téghining magnit küchini ölchesh heqqide yazghan dissértatsiyesi bilen öz saheside eng közge körün'gen tetqiqatchi dégen namgha érishken. Xumboldt kebi dunyaning téxiche bilinmigen tupraqlirigha bérip, tebi'et heqqide neq meydan tekshürüsh we tetqiqat bilen shughullinish, uning eng chong arzusi bolghan. U özige oxshashla talantliq ikki qérindishi bilen meslihetliship, tashqiy dunya teripidin shu waqitqiche anche bilinmigen hindistan we ottura asiyani talliwalghan. Aléksandér fon xumboldtning shexsen tonushturushi we tewsiye qilishi bilen u padishah fridrik wilhélm IV (Friedrich Wilhelm IV) ning yardimige we biritaniye sherqiy hindistan shirkitining iqtisadiy jehettin qollishigha érishken. 1854-Yili 9-ayning 20-küni adolf akisi hérman we inisi robért bilen bille déngiz yoli bilen hindistan'gha yürüp ketken.

RFA/Ablet

Ular 1857-yilighiche hindistanning herqaysiy jaylirida keng kölemlik tekshürüsh élip barghan. Yer qatlimi magnit meydanini ölchigen, ösümlüklerning, qushlarning we minéral maddilarning ewrishkilirini yighqan. Antropologiyelik tetqiqatlar üchün kéreklik adem béshi iskilitliri, hetta pütün beden iskilitlirini toplighan. 1857-Yili ular hindistandin yighqan türlük ewrishkiliri, sizghan resimliri we xeritilirini toplap, 500 chong sanduqqa qachilap gérmaniyege yolgha salghan.

Akisi we inisi wezipilirini orundap yurtigha qarap yolgha chiqqanda, adolf ulardin ayrilip qalghan. U shu dewrning eng mengshur ilim igisi-ghayiwiy ustazi xumboldtning emelge ashuralmay qalghan bir arzusini emelge ashurmaqchi bolghan. Yeni altay téghi, tengri téghi we qaraqurum taghlirini késip ötüp, shu waqitqiche xeritilerde bosh qalghan jaylarni toluqlap sizmaqchi, u yerlerde yashawatqan kishilerning étnik terkibini éniqlimaqchi bolghan.

U bu wedisini baldurraq emelge ashurush üchün, 1855-yili inisi robért bilen birlikte oghriliqche chégradin ötüp, tibetke barghinida tutulup qalghan. Biritaniye sherqiy hindistan shirkitining arigha kirishi we nahayiti köp jaza puli tölishi netijiside, ming teslikte yene hindistan'gha qaytip kéliwalghan.

RFA/Ablet

Inisi robért 9-ayning 26-küni aléksandér fon xumboldtqa yazghan bir parche xétide bu xushalliqini mundaq ipadiligen: “Aliyliri, yéqinda hérman bilen ikkimizge qiziqarliq bir yol bilen qaraqurum téghini késip ötüp xotenning merkizi ilchige bérip tekshürüsh élip bérish nésib boldi. Bilishimizche, hazirghiche héch bir yawropaliq ladaq we türkistan chigraliridin ötüp baqmighan. Bu ghelibilik seperde, özimizning léh sepiri üchün qilghan teyyarliqlirimizning paydisini körduq.”

RFA/Ablet

Adolf shlagintwayit keshmirde tejribilik yol bashlighuchilar, owchi we bashqa xizmetchilerdin terkib tapqan yéngi bir ékspéditsiye etriti teshkilligen. Yerlik karwanlarning shu waqitta Uyghur élida boluwatqan urushlar heqqidiki xewerliri we waqtinche barmay turush heqqidiki tewsiyeliri uni niyitidin yanduralmighan. Shu waqitqiche ékspédtsiyechilerning ayighi tegmigen xeterlik tagh yolliri bilen méngip, aqsay chin rayonini késip ötüp qaraqash deryasini boylap méngip xoten'ge barghan.

Adolf shlagintwayitning bu sepiri char rusiyening dawamliq kéngeymichilik qilip qeshqeriyening yéqin qoshnisi qoqan'gha yéqinlap kéliwatqan, Uyghur élida uzundin béri dawamlishiwatqan jenggi-jideller ewjige chiqqan bir waqitqa toghra kelgen. Bu menching sulalisining qirghinchiliqi we zorawanliqigha chidimighan yerlik xelqning qozghilang kötürgen, qozghilang rehbiri jahan'gir xojaning tutqun qilinip, béyjinggha yalap élip kétilgen hemde uninggha ölüm jazasi bérilginige anche uzaq bolmighan bir waqit idi.

Bundaq bir jiddiy peytte, bir top ademni bashlap xotende peyda bolghan we arqidinla yerkendin ötüp qeshqerge yéqinlap kéliwatqan shlagintwayit, welixan töreni téximu bi'aram qilghan. Welixan töre, shlagintwayitning öz dadisi jahan'gir xojani rehimsizlerche qetli qilghan menching hökümitining bir ishpiyoni bolup qélishidin ensirigen. Shlagintwayit quruqluq yoli bilen yawropagha qaytmaqchi boluwatqanliqini éytip welixanni ishendürelmigen. Ikki künlük éghir soraqtin kéyin, yeni 1857-yili 8-ayning 28-küni adolf shlagintwayit qeshqer sépilining sirtigha élip chiqilip, qilich bilen chépip öltürülgen. Uning ténidin juda qilin'ghan béshi bir nechche kün köwrükke ésip qoyulghandin kéyin, welixan törening qeshqerde heywe körsitip döwilep qoyghan adem béshi döwisige qoshuwétilgen. Adolf shlagintwayit u waqitta emdila 28 yashqa kirgen idi.

Aylar ötüp shlagintwayitning héch xewiri bolmighan, adolfning myunxéndiki qérindashliri uningdin endishe qilishqa bashlighan. Hindistan we char rusiyening munasiwetlik shexs we orunliridin sürüshti qilip ishenchlik bir uchur alalmighan. Menching hökümitige yazghan mektublirimu héch bir netije bermigen. Aridin bir yil ötkende amalsiz qalghan shlaginwayitning a'ile tawabi'atliri shu qétimliq ékspéditsiye sepirini qollighan padishah fridrik wilhélm IV tin yardem sorighan.

Padishah fridrik wilhélm char padishah hökümiti bilen alaqiliship, adolfni tépip bérishni telep qilghan. Char padishah hökümitining mexsus orunlashturushi bilen 22 yashliq bir yash yigit, sodiger qiyapitide sankt-pétérburgdin ayrilip, 60 tin artuq at-tögilik karwinini bashlap qeshqerge qarap yolgha chiqqan. Bu kéyinki waqitlarda qeshqer we ili heqqide bir biridin qimmetlik xatire we kitablarni yazghan qazaq alim chuqan welixanoftur.

(Dawami bar)

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.