Mutexessisler idé'ologiye sépidiki “Bölgünchilik” ke qarshi turush herikiti Uyghur kimlikige qaritilghanliqini bildürdi

“Bölgünchilik” ke qarshi turush teshwiqat yighinidin körünüsh. 2017-Yili 21-may, ürümchi.

Uyghur aptonom rayoni siyasiy teshwiqat sépidiki 100 neper Uyghur kadirning “Milliy bölgünchilik” ke qarshi ochuq xet élan qilish herikiti qozghap, idé'ologiye sépide “3 Xil küchler” ge qarshi hayat-mamatliq küresh élip baridighanliqini jakarlidi.

Uyghur teshwiqat kadirlirining ochuq xétide, idé'ologiye sépidiki “Bölgünchilik”ke qarshi küreshning is-tüteksiz jeng meydan ikenliki tekitlinip, töwendiki 3 nuqtigha kapaletlik qilidighanliqini bildürgen.

Ochuq xette qeyt qilishiche, bu 3 nuqta Uyghur rayonining ijtima'iy muqimliq, menggülük eminlikini qoghdash bayriqini égiz kötürüp, marksizmning idé'ologiye sépidiki yétekchilik rolini mustehkemlesh, “Milliy bölgünchilik”, “Diniy esebiylik” idiyisining tarqilish qanilini üzüp tashlash we bu ikki xil idiyining hayatliq tupriqini üzül-késil yoqitishken.

Uyghur kadirlirining ochuq xet élan qilip, siyasiy meydanini ipadilesh herikiti bu yil 2‏-ayda xotendiki yerlik Uyghur saqchi kadiri obulqasim mettursunning Uyghurlargha yazghan ochuq xétidin kéyin bashlan'ghan.

Bu ochuq xetler biwasite Uyghurlargha qaritip yézilghan bolup, bezi ochuq xetlerde, Uyghur kadirlar semimiyetsizlik, ikki yüzlimichilik bilen eyiblen'gen. Bezi Uyghur kadirlirining ochuq xetliride, Uyghurlarning xaraktéri, medeniyiti, kimliki tenqid qilin'ghan. Xoten wilayitining walisi eziz musaning ochuq xétide, u Uyghurlarning türk emesliki, erebler bilen héchqandaq munasiwiti yoqluqi we jungxu'a milliti ikenlikini tekitligen idi.

Chet'eldiki bezi ziyaliy we analizchilarning qarishiche, xitay hökümiti Uyghur kadir we ziyaliylirini “3 Xil küchler” ge qarshi ipade bildürüshke qistighandek qilsimu, biraq uning bu herikiti emeliyette Uyghur kimlikini ajizlitishqa qaritilghan.
Kanadada turushluq xitay ziyaliysi, xelq'ara qelemkeshler jem'iyiti tinchliq komitétining mu'awin re'isi shéng shöy xanim, Uyghur rayonidiki ehwallarni urushtinmu qorqunchluq, dep körsetti.

Shéng shöy mundaq deydu: “Uyghur rayoni, tibet, ichki mongghul-bu rayonlar shübhisizki, urush rayoni emes. Hetta xitay hökümet da'irilirining teshwiqatida bu rayonlar nahayiti tinch we gülliniwatqan rayonlar, déyilidu. Biraq bu rayonlarning ehwali urushtinmu qorqunchluq. Chünki, bu rayonlardiki xelqning özini ipadileydighan her qandaq qanili tosuwétilgen.

Shéng shöy xanimning qarishiche, Uyghur rayonining hazirqi weziyitide xitay kompartiyesi Uyghurlarning ish-herikitidin tartip, oy xiyaligha qeder barliq sahelirini kontrol qiliwalghan. U, xitayning Uyghur rayonida alahide bir xil “Radikal urush” élip bériwatqanliqini ilgiri sürdi.

U mundaq deydu: “Emeliyette, men némishqa radikal urush, dégen bu sözni qollinimen. Chünki, kishiler Uyghur rayonining hazirqi weziyitini bir xil tinchliq ehwali, deydu. Biraq emeliyette hakimiyetning ademlerge qarshi qozghighan bu urushi hem taq yölinishlik hem omumyüzlük. Chünki, u siz yashaydighan héchqandaq erkinlik boshluqi qoymaydu. Mesilen, u heriket jehette sizge héchqandaq boshluq qoymaydu. Kishiler urushni oylisa, da'im qoral-yaraqni köz aldigha keltüridu. Öz-ara düshmenlishiwatqan ikki terepning bir-birige qoral ishlitishini oylaydu. Biraq, kompartiyening qollan'ghan qorali‏-sizning turmushingizning barliq qatlimini, sizning xiyalingiz, oy -pikringiz, étiqadingizni kontrol qilishtur. Qarap baqsaq, u hazir Uyghurlargha del mushu qoralni qolliniwatidu. Bu urushtinmu qorqunchluq ehwal. Buning peyda qilghan wehimisi urushtinmu qorqunchluq bolidu.”

Bezi Uyghur mutexessislirining qarishiche, xitayning Uyghurlarni ochuq xet élan qilip, siyasiy meydanini ipadileshke qistishi, Uyghurlardiki en'eniwi türk-islam medeniyet kimlikini ajizlitip, ulargha “Jungxu'a medeniyet kimliki” ni qobul qildurush pilanining bir parchisidur.

Amérikida turushluq yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar barat mundaq dédi: “Burun 3 xil küch, térrorchi deytti, lékin ismini atimaytti. Buni hemme adem biletti Uyghurlargha qaritip dewatqanliqini. Hazir bu niqabni tashlap, udulla Uyghur dep ismini ataydighan boldi. Bu yerdiki meqsiti Uyghurlarni assimilyatsiye qilish. Xitaydiki 56 millet ichide 50 millet assimilyatsiyeliship, tügesh aldida turidu. Biraq, u milletlerning héchqachan özlirining til-yéziqi, musteqil ma'aripi bolmighan, lékin xitaydiki 56 millet ichide birdin-bir medeniyetlik ma'arip we her qaysi tereplerdin bash kötürüp turghan Uyghurlar. Uyghurlargha bolghan öchmenlik mushu seweblerning biri bolup qarilidu.”

Biraq doktor qahar barat yene, xitay kompartiyesi Uyghur kadirlirigha ochuq xet élan qildurup, Uyghurlargha hujum qilishni dawamlashturuwerse, psixologiyilik tesiri bolidighanliqini bildürdi. Uning qarishiche, bu, Uyghur awam xelqi bilen Uyghur ziyaliy we kadirlar qoshuni otturisidiki bölünüshni éghirlishidiken.

Qahar barat: “Uyghurlar ichide aldi bilen bizmu körüwatimiz, bölünüsh peyda bolidu. Xitay özliri yétishtürüp chiqqanlar bar, qosh til arqiliq xitaylashturuwetken Uyghurlar bar. Bular közini yumuwélip, özlirining alghan terbiyisi boyiche aghzigha kelgenni dewéridighan bir xil küchke aylinidu. Bularning éghzidin özi Uyghur turup, Uyghurgha qarshi gep qilidighan geplerni anglaymiz. Lékin köpinche éziliwatqan töwendiki déhqanlar we xelqlerdiki bésim, wehime, qorqunch we naraziliq ulghiyidu. Démek, buni millet ichidiki bir xil bölünüsh, dep qaraymiz” dédi.

Shéng shöy mundaq deydu: Uyghur rayonida biz körüwatqan hadise kishilerning süküt qilish hoquqidin ayrilip qaldi. Siz choqum yalghandin bolsimu bu hökümetke maslishishingiz kérek. Uning siyasitini qollaydighanliqingizni bildürüshingiz shert. Lékin uning siyasitini qollash Uyghurlarning medeniyet, til, örp-adet, diniy étiqadi qatarliqlargha muxalip dégenliktur. Bir milletning öz étiqadi, idiyisi, milliy en'eniliri, medeniyiti we bashqa qimmet ölchemlirige muxalip bolush yene bir xil gheyriy normal xahishni peyda qilidu. Bu Uyghur jem'iyitide nurghunlighan sözi bilen köngli, herikiti bilen niyiti öz-ara zit kishilerni meydan'gha keltüridu. Bundaq jem'iyet intayin qorqunchluq. Chünki, bu hakimiyetke yardem qilip, rezil ishlarni qilidighan ademlerni köpeytiwétidu. Netijide, bu jem'iyet bilen hakimiyetning téximu qattiq toqunushi, parchilinishini yaritidu. Chünki, herqanche bolsimu, bir türküm kishiler yenila özining medeniyiti, tili, étiqadi, örp-adetlirini qoghdashta ching turidu.

Uyghur rayonining teshwiqat sépidiki kadirlarning “Idé'ologiye sahesining bixeterlikige xiris qilishqa bolmaydu” serlewhilik ochuq xéti, 21‏-may “Tengritagh” torida élan qilin'ghan.