Mustafa aqyol: “Musulman rehberliri némishqa xitaygha rehimdil mu'amile qilidu?”

Musulman döletlirining rehberliri we jama'et yétekchiliri néme üchün xitayning 3 milyondek Uyghur qatarliqlarni yighiwélish lagérigha qamap, ularni diniy étiqadi we medeniyitidin waz kéchishke mejburlishigha süküt qilidu? bu 2018‏-yili gherblik közetküchiler eng köp sorighan so'allarning biridur. Gherblik közetküchiler bu so'alning jawabini xitay bilen musulman döletlirining iqtisadi alaqisi, xitayning meblighi, uning “Bir belwagh bir yol” pilanigha baghlap chüshendürüp keldi.

Emma 2‏-yanwar küni “Washin'gton pochtisi” gézitide élan qilin'ghan Uyghurlar heqqidiki bir maqalide buning sewebi perqliq nuqtidin chüshendürülgen.

Maqalining aptori türkiyelik yazghuchi, zhurnalist, amérika kato institutining tetqiqatchisi mustafa aqyol, xitayning siyasiti musulman xelqning diniy étiqadi we islamgha qaritilghan hujum bolsimu, lékin buninggha malaysiyaliq siyasetchi enwer ibrahim, pakistan diniy ishlar ministiri nurul heq qadridek qismen shexslerning sirtida, musulman dunyasining süküt qiliwatqanliqini bildürgen.

Mustafa aqyol “Musulman rehberlirining xitaygha bunchilik rehimdilliq” qilishining seweblirini analiz qilip, buningda 3 xil amilning rol oynawatqanliqini bildürgen. Uning ilgiri sürüshiche, birinchi xil amil soda-iqtisad bilen alaqidar bolup, xitay islam hemkarliq teshkilatidiki nurghun döletlerning eng chong soda shériki iken. Ikkinchi xil amil xitayning Uyghur mesiliside ishlitiwatqan tili bilen munasiwetlik iken. Aptor, xitayning qanun-tertipni qoghdash, dégen bu xil istibdat tilini mutleq köp qisim musulman rehberlirining yaxshi chüshinidighanliqini bildürgen.

Uning qeyt qilishiche, üchinchi xil amil musulmanlardiki “Gherb” ke qarshi dindashliq chüshenchisi bilen alaqidar iken. U, musulmanlarning “Gherblik ezgüchiler” ni “Chong sheytanning yétekchilikidiki kapitalistlar, hédonistlar, zi'onistlar”, dep teripleydighanliqi, ularning bolupmu islamchilarning “Pütün dindashlar gherbke qarshi küchler bilen ittipaqlishishi, ‛kongfuzi-islam‚ ittipaqini qurup, gherbke qarshi turushi kérek” dep qaraydighanliqini bildürgen.

Mustafa aqyol ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Islam dunyasi bu mesilide ajiz pozitsiyede bolup kéliwatidu. Buning birqanche xil sewebi bar. Buning biri, musulman dunyasi musulmanlargha qilin'ghan zulum gherbtin kelse, bolupmu isra'iliyedin kelse téximu qattiq ré'aksiye bildüridu. Bundaq bir tarixi pozitsiye mewjut. Bu xata. Zulum kimdin kelse kelsun ré'aksiye körsitish kérek. Ikkinchi, musulman döletlerning köp qismining xitay bilen iqtisadi alaqisi bar. Ular xitayning meblegh sélishini, xitay bilen hemkarliq élip bérishni isteydu. Shunga, xitayning achchiqini keltürüshni xalimaydu. Üchinchi xil amil, bu bir az istibdatliq réjim mesilisi. Musulman döletlerning köp qismida istibdat hakimiyetler höküm süridu. Shunga, ichki ishlirimizgha arilashmisun, bixeterlik mesililirini xalighanche bir terep qilsun, déyilse bu köp qisim musulman döletlerning yétekchilirining quliqigha xosh yaqidu.”.

U, bu sözlerni yéqinda amérikining washin'gton shehiridiki kato institutida ötküzülgen Uyghurlar heqqidiki bir yighinda muxbirimizgha qildi. Uning ilgiri sürüshiche, türkiyening xitaygha yéqinlishishi bilen Uyghur mesilisi küntertipning sirtigha ittirilmekte iken. U mundaq deydu: “Esli men türkiyening bu ishta téximu chong rol oynishini isteyttim. Türkiye burun Uyghur mesilisige xéli chong yardemlerni qilatti. Türkiyede hakimiyet béshidikiler xitaygha yéqinlashqanliqi üchün bu mesilide arqigha chékindi. Hetta bu mesilini küntertipke keltürmeslik pozitsiyesini ipadilidi. Lékin shundaqtimu türkiyediki hemme adem hökümet oylighandek oylimaydu. Türkiyede bu mesilini küntertipke qoyuwatqan, uninggha sezgür mu'amile qiliwatqan insanlar bar.”

Musulman dunyasidiki hökümetler we asasi jem'iyet éqimi dawamliq süküt qilip kéliwatqan bolsimu, lékin xitayning qilmishi yéqindin buyan hindonéziye, malaysiya, ban'gladésh, türkiyedek bezi döletlerde qismen naraziliqlargha uchrashqa bashlidi. Yéqinda hindonéziye ölimalar kéngishi bayanat élan qilip, hökümetni xitay bilen Uyghur mesilisini sözlishishke chaqirghan. Arqidinla hindonéziye awam palatasi hökümetni b d t ning Uyghur tutqunlirini qoyup bérish chaqiriqini qollashqa ündigen. Malaysiyaning kéler nöwetlik bash ministiri enwer ibrahim hökümetning xitay bilen Uyghur mesilisini sözlishishi kéreklikini bildürgen. Yéqinda türkiye iyi partiyesining re'isi meral aqshebner erdoghan hökümitini tenqidlep, uning Uyghur mesilisige süküt qiliwatqanliqi, 11 neper Uyghur musapirini istanbul ata-türk ayrodromida tutup turuwatqanliqini eyibligen. Arqidinla türkiye hökümiti bu 11 neper musapirni qoyup bergen idi.

Lékin gherb kishilik hoquq teshkilatlirining qarishiche, xitayni tenqidlep qoyushla kupaye qilmaydu. Uninggha qarshi konkrét jazalash tedbirlirining élinishi kérek. Kishilik hoquq közitish teshkilati asiya bölümining mudiri sofiye réchardson mundaq deydu: “Ular( gherb) hazirgha qeder nurghun toghra geplerni qilip keldi. Hazir ularning béyjinggha heqiqiy bésim bolidighan tedbirlerni élish waqti keldi. Xitay hökümiti shuni bilishi, u chaqiriqlargha qulaq sélishi kéreklikini tonup yétipla qalmay, amérika yürgüzgen jazalash tedbirlirining bir bedili barliqini chüshinip yétishi kérek.”

U yene mundaq deydu: “Amérika we bashqa hökümetlerning xitaygha qarita uning bu xil qilmishining bir bedili barliqini otturigha qoyushi bek muhim. Bu dégenlik qanunsiz ishlargha arilashqan emeldarlarning chet'elge chiqishini cheklesh, kishilik hoquq depsendichilikige qatnashqanliqi yéterlik delilge ige bu emeldarlarni jazalashning yolini tépishtur. Bu dégenlik yene xitay hökümitining muhajirettiki Uyghurlargha parakendichilik sélish weqelirini éniqlap, buninggha ishtirak qilghan xitay emeldarlirini jawabkarliqqa tartish dégenliktur. Shundaq qilghandila xitay hökümiti tashqi dunyaning uningda yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichilikige xatime bérishte qanchilik jiddiy ikenlikini tonup yétidu.”

Mustafa aqyol “Nyu-york waqti” gézitidiki maqaliside yene Uyghurlar sün'iy islamning zamaniwi éqimigha tewe bolsimu, lékin buning özi barliq dinlarni xurapatliq, dep qaraydighan kompartiyening ularni “Nérwa késili” ge chiqirishi üchün yéterlik bahane ikenlikini bildürgen. Uning qarishiche, “Mana bu ularning néme üchün kishilerning saqal qoyushini, ramzanda roza tutushini cheklishi, islamda men'i qilin'ghan bolsimu, choshqa göshi yéyishke we haraq ichishke zorlishidiki seweb iken”.

U yene xitayning Uyghurlardiki “Diniy ashqunluq we térrorluq hujumliri” ni bahane qilip kelgenlikini tenqidlep, bu weqelerni Uyghurlargha qarshi yürgüzüp kelgen étnik mustemlike siyasiti peyda qilghanliqini tekitligen. Uning ilgiri sürüshiche, “Tarix xitayning hazirqi térrorluqqa qarshi turush siyasiti ijabiy netije bermeydighanliqini körsitip tursimu, lékin istibdat hakimiyetlerning kallisi buni chüshinip yétishken qadir emes” iken.

U xitay da'irilirining yighiwélish lagérlirini gu'entanamo lagérigha sélishturghanliqini tenqidlep mundaq deydu: “Xitayning térrorluqqa qarshi turuwatimiz dégen sözi héchbir waqit ishench bérelmeydu. Toghra, amérika ademlerni gu'entanamo lagérgha solidi. Gu'entanamodiki tutqunlar 50 dek kishige baridu. Eng köp bolghan waqitlirida bir qanche yüzge yétip barghan. Bu kishiler el-qa'ide sepliride urushuwatqanda tutqun qilin'ghan kishiler idi. Lékin siz bu yerde pütün bir xelqni yighiwélish lagérlirigha qamawatisiz. Qolida qoral bar xitay hakimiyiti bilen urush qiliwatqan qoralliqlarni qamighan bolsa héchkim bir néme démeytti. Chünki her bir döletning özige qoral kötürgen kishilerni bir terep qilish heqqi bar. Lékin siz bularning ichide térrorchilar bar dep pütün bir xelqning étiqadi, medeniyitini yorutushqa urunsingiz, siz u térrorchilardinmu zor térrorluq qiliwatisiz, yeni dölet térrorluqini sadir qiliwatisiz démektur.”

U maqalisining axirida yene, gherb elliride islam wehimisi mewjut bolsimu, lékin buning taratqularda tenqidlinip, sot we libéral organlar we en'eniler teripidin cheklinip turidighanliqi, musulmanlarning diniy étiqadini erkin ipadiliyeleydighanliqi, amérika dölet mejlisidek organlargha saylinalaydighanliqini eskertip: “Musulmanlargha nisbeten erkinlik bilen diktatoriliqning birini talash müshkül emes. Erkinlikte siz bir musulman bolsingizmu, bixeterlik we ghururingiz bilen yashiyalaysiz. Diktatoriliqta xitay bizge körsitiwatqandek sizning aqiwitingiz qayta-terbiyelesh lagérida axirlishishi mumkin” dédi.