Amérika musulmanlirigha Uyghurlar we Uyghurlar uchrawatqan zulum tonushturuldi

Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilati, Uyghur karxanichilar tori we adams merkizi qatarliq orunlar birliship ötküzgen Uyghurlar heqqidiki doklat bérish pa'aliyitidin körünüsh. 2019-Yili 18-yanwar, amérika.

Uyghurlar we Uyghur jem'iyiti nöwette duch kéliwatqan mislisiz zulum tashqi dunyagha melum bolushqa bashlighandin buyan amérika we bir qisim yawropa elliri buninggha küchlük inkas qayturdi. Halbuki herqaysi jaylardiki awam xelqning, bolupmu musulmanlar ammisining Uyghurlar uchrawatqan siyasiy we diniy basturushlardin xewersiz qélishi Uyghur dawasidiki yene bir zor boshluqni tézdin toldurushning texirsizlikini ashkara qilishqa bashlidi. Ene shu xil éhtiyajni közde tutup Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilati, Uyghur karxanichilar tori we adams merkizi qatarliq orunlar birliship ötküzgen Uyghurlar heqqidiki doklat bérish pa'aliyiti 18-yanwar küni kechte amérikidiki eng chong meschitlerdin biri bolghan “Adams merkizi” de ötküzüldi.

Aldi bilen adams merkizining hey'et ezaliridin robért marro ependi söz élip diniy étiqadning insanlar behrimen bolushqa tégishlik eng eqelliy heqlerdin ikenliki, nöwette Uyghurlarning mushundaq heqlerdin behrimen bolush hoquqining tartiwélinipla qalmastin, ularning diniy étiqadi seweblik qandaq zulmetke muptila boluwatqanliqini qisqiche bayan qilip ötti. Shuningdek bu heqtiki téximu ishenchlik ehwallardin xewerdar bolushni b b s qatarliq dunyadiki dangliq axbarat wasitilirining Uyghurlar we Uyghurlar diyaridiki lagérlar heqqide ishligen sin matériyallirini körüshke hawale qildi.

Sin matériyalliri arqiliq aldi bilen yighin ehlige Uyghurlarning qisqiche ehwali, xitay hökümiti “Shinjang” dep ataydighan, emma Uyghurlar “Sherqiy türkistan” dep ataydighan bu zéminda xitay hökümitining nöwette “Diniy esebiylikke we térrorluqqa qarshi turush” namida Uyghurlarning diniy étiqad heqlirini, shundaqla ularning barliq insaniy heqlirini hujum nishani qiliwatqanliqi, shu sewebtin Uyghurlardin milyonlap kishining hazir lagérlargha qamiliwatqanliqi, nöwette buning bir pütün Uyghur millitini yoqitishqa qarap méngiwatqanliqi heqqide melumat bérildi.

Shuningdin kéyin bu qétimqi pa'aliyetni teshkilligüchi shexslerning biri, wirjiniye shtatidiki “Uyghur karxanichilar tori” ning qurghuchisi quzzat altay söz aldi. U aldi bilen yighin ehlige musulmanlar üchün ortaq bolghan “Essalamu'eleykum eleykum” dep salamlishishning “Sherqiy türkistan” dep atilidighan bu da'iride men'i qilin'ghanliqini éytqanda hemmeylen buningdin tolimu te'ejjüp hés qildi. U sözining dawamida nöwette üch milyonche Uyghurning lagérlargha qamalghanliqini, bu xil achchiq ré'alliqqa qarita hökümetler birer emeliy ish qilishqa qadir bolalmighan ehwalda awamning buningdin xewerdar bolushining zörürlükini, shu arqiliq herqaysi jaylardiki musulmanlar jama'itining mushu heqte öz hökümetlirige söz qilishi lazimliqini tekitlidi.

Quzzat altay shuningdin kéyin zaldikilerge Uyghurlarning qisqiche tarixini, “Sherqiy türkistan” dep atilidighan bu makanni xitay hökümitining ishghaliyettin mustemlikige aylandurush jeryanida qandaq basquchlarni bésip ötkenlikini, emdilikte bolsa bu jayning tarixiy igisi bolghan Uyghurlarning millet boyiche yoqilish girdabigha bérip qalghanliqini bayan qilip kélip Uyghurlar duch kéliwatqan irqiy tazilashning köpligen misallirini, jümlidin medeniyet, din, til we örp-adet sahesidiki qirghinchiliqni, Uyghurlarni mejburiy yosunda xitaylashturushni, yüzligen Uyghur ziyaliylirining we alimlirining nöwette lagérlargha qamalghanliqini resim we sin matériyalliri arqiliq körsetti.

Shuningdin kéyin Uyghur kishilik hoquq qurulushining tashqi ishlargha mes'ul diréktori luyiza gréw xanim söz élip nöwette Uyghurlar uchrawatqan zulum sewebidin amérika hökümiti “Yer shari magnétiski qanuni” ni tedbiqlashni oylishiwatqanliqini, shuning bilen birge téxi bir kün burun amérika dölet mejliside “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” heqqide chüshenche bérilgenlikini eslitip, wirjiniye shtatidiki musulmanlarni özlirige munasiwetlik palata ezalirigha xet yézishqa, shu arqiliq ularni bu qanun layihelirige imza qoyushqa chaqirishini soridi.

Bu qétimqi pa'aliyetke alahide teklip qilin'ghan yene bir eziz méhman amérika awam palatasining wirjiniye shitatidin bolghan ezasi jénnéfér wékston xanim idi. U sözge chiqip yighin ehlige “Essalamu'eleykum” dep salam bergende köpchilik buningdin tolimu söyündi. Jénnéfér xanim sözide asasliq qilip Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi ning meqsiti we mezmunini tonushturup, buning amérika dölet mejlisidiki tunji qétimliq weqe ikenlikini, uningda bayan qilin'ghan Uyghurlarning ehwali mahiyette yalghuz diniy mesilila emeslikini, bu rayonning xitaydiki yer asti bayliqi eng zor bolghan bir makan ikenlikini, shunga nöwette Uyghurlar uchrawatqan zulumda köp tereplime amillarning mewjutluqini bayan qilip, yighin ehlidin bu qanun layihisige estayidil mu'amile qilishni soridi.

Jénnéfér xanim sözini tügetkende quzzat altay uninggha Uyghur ayallirining nepis doppisini teqdim qildi. Shuningdek Uyghur erlirining anilarni, shuningdek xanim-qizlirini qoghdashtin her zaman pexir hés qilidighanliqini, emma hazir Uyghur erlirining bundaq qilalmighanliqi seweblik Uyghur ayallirining we qizlirining himayisiz qéliwatqanliqini, ularning bir qismi lagérgha qamalghan bolsa yene bir qismi xitay kommunistlirigha “Mukapat” teriqiside mejburiy yatliq qiliniwatqanliqini tilgha élip, uningdin mushu doppini öz ishxanisigha qoyup qoyushni, bu doppining uninggha lagérlardiki ashu Uyghur xanim-qizlirini eslitip turidighanliqini éytqanda zalda alqish yangridi.

Shuningdin kéyin “Adams merkizi” ning imami bashliq bir qisim diniy ölimalar bu ishning ehmiyiti we zörüriyiti heqqide söz qildi. Uyghur shahitlarning alaqidar mesililer boyiche neq meydanda guwahliq bérishi Uyghurlar uchrawatqan zulumni yighin ehlige neq meydanda yene bir qétim janliq teswirlep berdi.

Bu qétimqi pa'aliyet musulmanlar jama'itige Uyghurlar duch kéliwatqan zulumni anglitish bilen birge yene Uyghurlarning yémek-ichmek medeniyitini namayan qilish sorunimu boldi. Wirjiniye we qoshna shtatlardiki Uyghur ayalliri xalis teyyarlap kelgen renggareng we temlik Uyghur ta'amliri yighin ehlige Uyghur medeniyitining yene bir yüzini toluq körsetti. Ta'amlarning pak-pakize tügishi bolsa tamaqlarning hemmeylen'ge tétighanliqidin dérek béretti.

Méhmanlar Uyghurche ta'amlardin lezzet éliwatqanda biz “Adams merkizi” ning hey'et ezaliridin robért ependi bilen bu qétimqi pa'aliyet toghriliq sözleshtuq. U mushu xildiki pa'aliyetler arqiliq amérikidiki musulmanlargha Uyghurlarning ehwalini uqturghili, shuningdin kéyin Uyghurlar bilen birlikte washin'gton shehiridiki herqaysi islam memliketlirining elchixanilirigha ularning Uyghur qérindashlirining qandaq zulumlargha uchrawatqanliqini bildürgili bolidu, dep qaraydighanliqini éytti. Uning pikriche, yazma shekilde otturigha chiqqan xewerlerdin köre mushu xildiki janliq söhbetler kishilerge ehwalni téximu yaxshi chüshendüreleydiken. Bu bolsa téximu keng miqyastiki jama'et pikrige seweb bolidiken.

Tamashibinlar qataridiki tim nélson bu qétimqi pa'aliyetke kelgen xristi'anlarning biri idi. Biz uningdin “Siz qandaq bolup bügünki pa'aliyetke keldingiz?” dep sorighinimizda u nöwette milyonlap sandiki Uyghurlar lagérlargha qamiliwatghanda dunyaning yenila bu ishqa süküt qiliwatqanliqini, bundaq waqitta pütün dunya Uyghurlar bilen bir septe turushi lazim, dep qarighanliqi üchün özining kökrek kérip Uyghurlarni qollash qararigha kelgenlikini, chünki Uyghurlarning étiqadi seweblik bundaq zulumgha uchrishi héchqandaq qanun'gha chüshmeydu, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Biz söhbet jeryanida luyiza gréw xanimdin “Bu qétimqi pa'aliyetning qandaq ünümi bolushi mumkin?” dep soriduq. U nöwette Uyghurlar uchrawatqan basturushlarni anglighan musulmanlar jama'itining alliqachan emeliy heriketke ötkenlikini, bügün mushu merkezdiki birnechche imamning alliqachan bashqa jaylardiki imamlargha xet yézip, ulardin kéyinki jüme küni oqulidighan xutbide Uyghurlar mesilisini shu jaylarda anglitishni sorighanliqini éytti.

Axirida biz bu qétimqi pa'aliyetni teshkilligüchilerning biri bolghan quzzat altayni ziyaret qilduq. U özlirining bu ishqa üch aydin béri köp tereplime teyyarliq qilghanliqini, buningda aldi bilen amérikidiki diniy jama'etni qozghashning muhimliqini tonup yétip bu ishning deslepki qedimi süpitide bügünki pa'aliyetni wujudqa chiqarghanliqini sözlep berdi.

Bu qétimqi yighin'gha üch yüzdin artuq jama'et qatnashqan bolup, yighin zaligha patmay öre turghan kishilerning köplüki Uyghurlar mesilisige qiziqquchi musulmanlar ammisining heqiqetenmu köplükini körsitetti. Nöwette bu qétimqi pa'aliyetning téximu köpligen musulmanlar we bashqa diniy jama'etke Uyghurlarning ehwali heqqide tégishlik melumatlar bérishi mölcherlenmekte.