Yuliyus wéllénzér: “Uyghurlar gi'o-siyasetning qurbanigha aylinip ketmekte” (1)

8-Awghust gérmaniye dölet mudapi'e armiyesining “Zapas eskerler jem'iyiti” torida “Zulum axirlashmamdu? Uyghurlar gi'o-siyasetning qurbanigha aylinip ketmekte” namliq bir maqale élan qilindi. Maqalida Uyghurlarning milliy kimliki, nopus qurulmisi, sherqiy türkistanning jughrapiyelik weziyiti, tebi'iy bayliqliridin tartip 2014-yili bashlan'ghan “3 Xil küchlerge zerbe bérish herikiti” we aqiwette jaza lagérliri qurulup, Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrash ehwallirighiche bolghan jeryan etrapliq bayan qilinip, gherb démokratik döletlirining Uyghurlar uchrawatqan bu naheqchilik we zulumgha tutuwatqan pozitsiyesi tehlil qilin'ghan.

Maqale mundaq kirish söz bilen bashlan'ghan: “2022-Yili ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ élan qilindi. Ashkarilan'ghan höjjetler, kishiler uzundin buyan shübhilinip kelgen ishlarni, yeni xitay mustebit hakimiyitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturushliri, tutqun qilishliri we qiynashlirini ispatlap berdi. Bezi mutexessisler xitay hakimiyitining bu qilmishlirini ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep atidi. Gherb hökümetliri xitayning kishilik hoquq depsendichiliklirini ashkara tenqidligen bolsimu, emma hazirgha qeder xitaygha héchqandaq tesir körsitelmidi. Xitay hakimiyiti néme üchün Uyghurlargha ziyankeshlik qilidu? gherb döletliri néme üchün buninggha keskin ipade bildürmeydu?”

Maqalining muqeddimiside munular tilgha élin'ghan: “Uyghurlar uchrawatqan ziyankeshlikler 2-dunya urushidin buyanqi az sanliq milletlerge yaki az sanliq étiqadchi ammigha yürgüzülgen eng chong kölemdiki tutqun qilish hésablinidu. Xitay döliti 2014-yili basturush dolqunini qozghighandin buyan, texminen 1 milyon bilen 3 milyon arisida kishi tutqun qilin'ghan. Uyghurlarning omumyüzlük basturushqa we qayta terbiyeleshke duch kelgen waqti 2013-yili shi jinping xitay xelq jumhuriyitining re'islikini üstige alghan zaman'gha toghra kélidu. Mustebit kommunistik hakimiyet taki bügün'giche özlirining kishilik hoquqqa qiliwatqan tajawuzchiliqlirini inkar qilip, ‛térrorist unsurlar‚gha qarshi heriket qolliniwatimiz dep özini aqlap kelmekte.”

Maqalida mundaq déyilgen: “2014-Yili ‛térrorizmgha qarshi turush qanuni‚ning maqullinishigha egiship, kishilerni omumyüzlük nazaret qilish, ménge yuyush we zorawanliq bilen qorqutushlar ewj aldi. Buningdiki meqset Uyghurlarni mejburiy assimilyatsiye qilish idi. Birqanche yildin kéyin lagérlar quruldi. Xitay hakimiyiti buning jaza lagéri ikenlikini inkar qilip, ‛téxnika bilen terbiyelesh merkizi‚ dep perdazlidi. Emeliyette bu ‛gulag tüzülmisi‚ idi. Sanliq melumatlar 2019-yili ichide tutqunlarning sanining 3 milyon'gha yetkenlikini körsetti”.

“Uyghurlar gi'o-siyasetning qurbanigha aylinip ketmekte” namliq bu uzun maqale, xitay hakimiyiti özining Uyghurlar üstidin yürgüzüp kelgen irqiy qirghinchiliq jinayetlirini yoshurush üchün chet´elliklerdin paydilinip tetür teshwiqatini kücheytiwatqan bir mezgilde élan qilin'ghan bolup, gérmaniyediki jama'et erbabi ablimit tursun ependimning qarishiche, bu maqale xitaypereslerning “Güzel shinjang” teshwiqatini ret qilish nuqtisidin muhim ehmiyetke ige iken. Gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer ehmet ependimu bu heqte öz qarashlirini ipade qilip ötti.

Maqalining dawamida Uyghurlarning milliy kimliki we diniy étiqadi, Uyghurlar “Sherqiy türkistan” dep ataydighan bu tupraqning jughrapiyelik we istratégiyelik orni, tebi'iy bayliqliri, iqtisadiy weziyiti qatarliqlar tonushturulghandin kéyin, 2018-yilidin 2020-yilighiche bolghan ariliqta Uyghur élining nopus qurulmisida yüz bergen zor özgirishler tilgha élin'ghan. Maqalida bayan qilishiche, qisqighine 3 yil ichide xitaylarning Uyghur diyaridiki nopusi eslidiki 34 pirsenttin 42 pirsentke yükselgen. Uyghurlarning nopusi bolsa eslidiki 51 pirsenttin töwenlep 45 pirsentke chüshüp qalghan. Bu mustebit hakimiyetning Uyghurlarni millet süpitide assimilyatsiye qilip yoqitish siyasitining mehsuli iken.

Maqalida mundaq bayanlargha orun bérilgen: “Bu ölke béyjing üchün köp tereplerdin intayin muhim. Shinjangning téximu chong aptonomiyelik hoquqqa érishishi, hetta musteqil bolushi béyjing üchün kontrolni yoqitishtin dérek béridu. Bu mustebitler bundaq bir ehwalning yüz bérishige yol qoyalmaydu yaki undaq qilalmaydu, chünki bu rayonning iqtisadiy güllinishliridin nepke érishiwatqanlarning hemmisi xitaylardur. Oxshimighan éqimlardiki Uyghur teshkilatliri tinchliq yaki qoralliq wasitilerge tayinip musteqil sherqiy türkistanni qolgha keltürüshke urunup keldi. Netijide bolsa, tibet ölkiside yüz bergen'ge oxshash, bölgünchilik heriketliri qatarida keng kölemde basturuldi. Béyjing axiri bir islamiy guruppining hujumini purset bilip, pütkül Uyghur musteqilliq herikitini térrorizm katégoriyesige tiqiwetti. 2014-Yili hökümet térrorizmgha qarshi heriketni bashlap, uning arqidinla shinjangda jaza lagérliri tüzümini ornatti”.

Gérmaniye dölet mudapi'e armiyesining zapas eskerler qismida siyasiy bixeterlik xadimi bolup xizmet qiliwatqan yuliyus wéllénzér teripidin yézilghan bu maqalide yene diqqetke sazawer muhim témilar yer alghan. Buning ichide, gherb démokratik döletliri, jümlidin gérmaniyening xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan insan qélipidin chiqqan basturushlirigha hazirgha qeder süküt qilip kélishi yaki “Chong gep qilip”, emeliy ish qilmasliqi hemde buningdiki sewebler tehlil qilin'ghan bolup, dunyaning “Uyghurlarni gi'o-siyasetning qurbanigha aylanduruwétiwatqanliqi” ilgiri sürülgen. Bu heqte kéyinki qétimliq programmimizda yene etrapliq melumat bérishke tirishimiz.