Zo zungtang heqiqeten qehrimanmu yaki rehimsiz jallatmu? (1)

Ürümchi bulaqtagh rayonidiki zo zungtang heykili we uning yénida ders anglawatqan xitay oqughuchilar

Uyghur diyarida xitay hökümiti yolgha qoyuwatqan insan qélipidin chiqqan étnik we medeniyet qirghinchiliqi tashqi dunya teripidin bilinip, bu nahaqchilikke qarshi pikir we heqliq pa'alyetler köpeygendin kéyin xitay hökümiti deslep barliq zorawanliq, yalghanchiliq we bashqa wastilarni qollinip jinayetlirini yoshurghanidi. Hetta her yéridin naheqchilik purap turidighan qilmishlirini yaxshiliq bisharetliri dep pedazlap Uyghur we bashqa türkiy xelqlerge hisdashliq qilghan kishi, teshkilat we döletlerni qaymuqturup kelgenidi.

Yene bir tereptin zorluq küch, aldamchiliq we zamaniwiy téxnikilardin ustiliq bilen paydilinip xelqni qorqunch, bixutluq we ümidsizlik patqiqigha sörep kirip, tilidin, dinidin axirqi hisabta milliy kimlikidin waz kéchidighan haletke keltürmekchi bolghanidi.

Halbuki, xitayning zorawanliq we qirghinchiliq usullirini we wastilirining türini téximu köpeytiwatqanliqi ispatlanmaqta. Ular “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini kücheytish” sho'ari astida xitay medeniyiti we tarixini Uyghurlargha téngish bilen birge Uyghur milliy tarixini yoqatmaqta, Uyghurlarning tarixiy shexslirini qarilap, Uyghur xelqining eng muhim rohiy we ijtimayi kimlikining ispatlirigha aylan'ghan medeniyet miraslirini yoqitish üchün qolidin kélidighan maharetlirining hemmisini körsetmekte. Xitay hökümiti hetta undaq shexs we izlar heqqide qelem tewretken Uyghur alimlirining hemmisige milletchi qalpiqini kéydürüp, türmilerge we atalmish terbiyelesh merkezlirige qamighan. Rohiy hem jismaniy jehettin qiynighan we ularni her xil yollar bilen közdin yoqatqan. Ma'aripchilar tüzgen derslik matériyalliridiki meshhur Uyghur shexsliri heqqidiki hékayilernimu milletchilik teshwiqat matériyalliri dep gumanlinip, bölgünchilik bilen eyiblep ulargha éghir jaza bérishken. Muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan Uyghur ma'aripi tetqiqatchisi we obzurchisi yalqun rozi we ikki yil kéchiktürüp ölüm jazasigha höküm qilin'ghan Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining sabiq naziri sattar sawut ependiler ene shundaq naheqchilikke uchrighan kishilerdindur.

Xitay Uyghurlagha qarita bu xil bashqurush we basturush siyasitini qollinipla qalmastin tarixtin béri Uyghur tarixigha we Uyghur diyarigha munasiwetlik ishliri bilen tonulghan xitay milletchilirini ashkara kökke kötürmekte. Bularning ichide xen sulalisi dewridin jang chyen we ching sulalisi dewridin zo zungtang, komunist xitaylardin wang jén eng köp tilgha élin'ghan kishiliridur.

Bu ayning 3-küni “Xitay awazi tori” da “Milliy qehriman zo zungtangning ish izliri otura we ali mektepler dersliklirige kirgüzildi” namida bir maqale ilan qilin'ghan. Maqale derslik kitabtin élin'ghan

“100 Yil burun, zo zungtang chigra ziminini qoghdash üchün, jeset sanduqini kötürüp jaza yürishige atlan'ghan, ölümni közge alghan. Menmu zo zungtang yurtining oqughuchisi bolush süpitim bilen, mes'‍uliyetchan, dana, dölet, jemiyet we xelqqe paydiliq adem bolushqa tirishimen” bilen bashlan'ghan.

Mana mushundaq ashkara küshkürtüsh sözliri bilen bashlan'ghan kitabqa yene “Chigira rayon kirizisi” we “Shinjangni qayturiwélish” dégendek qisimlar qoshulghanliqi bayan qilinip, zo zungtangning tajawuzchiliq jinayiti emiliyetning eksiche “Wetenperwerlik” dep medhiyelen'gen.

Bu xewerdin melum bolishiche, xitayning bundaq qilishigha bu yil 3-ayda ötküzülgen ikki chong döletlik yighin jeryanida köp sandiki wekil we heyetlerning zo zungtangning atalmish metenperwerlik rohini zor küch bilen teshwiq qilishni telep qilghanliqi sewebchi bolghan.

9-Ayning 5-künidin bashlap shu künning zo zungtangning toghulghan küni ékenlikini bahane qilip xitayning tonulghan tor betliri we taratqulirining hemmiside dégüdek zo zungtang sheripige atalghan mexsus uchur we maqalilar ilan qilin'ghan.

Undaqta zo zongtang kim? u tunggan, Uyghur wa bashqa xelqler teripidin jallat dep qarilidu. Eslide u eyni waqittiki xitaylarning manju hökümranliqigha qarshi qozghilingi-teyping tyen'go qozghinginimu qanliq basturup nurghun xitaylarni qirip jallat we “Satqin” namini alghan shexs idi. Tarixchilarning éniqlashliriche, u,

1864-Yilidin bashlap shenshi, gensu we Uyghur diyarida menching impériyesige qarshi keng kölemlik qozghilang partlighandin kéyin taki 1878-yilighiche bolghan ariliqta shenshi, gensu we Uyghur diyarida bolup bir qanche milyondin köp tunggan, Uyghur, özbék we bashqa musulmanlarni rehimsizlerche qirip tügetken, jümlidin shenshi we gensu we Uyghur rayonlirida nechche milyon musulmanning ana yurtliridin ayrilip yaqa yurtlarda sersan-sergerdan bolup yashishigha sewebchi bolghan idi. Bügün xitay hökümiti mana bu “Jallat” namini alghan shexsni xatirlimekte.

Xitayning Uyghur diyarigha munasiwetlik sepsetilirini teshwiq qilish bilen tonulghan “Tyanshan tori” mu zu zongtanggha atap mexsus xewer ilan qilghan. “Ming yol xatire téshidin zogong sögitigiche-zo zungtang ish izlirining derslik matériyallirigha kirgüzilishining arqisidiki tarix heqqide medeniyet buyumlirining bayani” namliq bu shum xewerde aldi bilen zo zungtangning chaparmini lyu jintang armiyesining qeshqer kona sheher ming yol etrapida, yaqub begning oghli beg quli beg we tunggan lider bey yenxuni tarmar qilghanliqi xatirisige tiklen'gen bir tashning resimi, ürümchi bulaqtaghda lyu jintangning ürümchige hujum qilish xatirisige atap yasalghan zo zungtang heykili we zembirek istikami qatarliq qurulushlarning renglik resimliri bérilip, xitay otura we ali mekteb dersliklirige, Uyghur diyarigha tajawuz qilip kirip nechche yüz minglighan bigunah Uyghurlarning ölümige sewebchi bolup, Uyghur diyarini xitayning yawuz changgiligha sélip bergen qatillar qehriman qilip kirgüzülgen.

RFA/Ablet

Oxshash xewerde yene xitay ma'arip neshriyati teripidin neshr qilin'ghan markisizm neziriyisi tetqiqati we qurulushidiki nuqtiliq derslik “Jonggu yéqinqi zaman tarixi tézisi” kitabining “Wetenperwer eskeriy emeldarning tajawuzchiliqqa qarshi kürishi” babigha kirgüzülgen bolup, uningda zo zungtang armiyisining 1877-yili 3-ayda Uyghur diyarigha kélip, Uyghur diyarini qayturiwélish üchün eskiriy heriket élip barghanliqi, qandaqtur bölgünchi küchlerni tazilighanliqidek bir qatar sepsetiler bayan qilin'ghan.

Emiliyette, 19-esirdiki manju-xitay ishghaliyiti we yettisheher Uyghur döliti heqqide tetqiqat qilghan alimlardin dawut issiyéf, ablexet xojayéf, moyséyéf, dubrowskaya we bashqilarning öz ilmiy eserliride qeyt qilishiche, zo zongtang qoshunliri Uyghurlar diyarini ishghal qilish jeryanida rehimmsizlerche qirghin qilish élip barghan. Uning qoshunlirining qollirida zor sandiki Uyghur, tunggan, özbék we bashqilar öltürülgen. Ene shu xitay qoshunlirining öch élishi we qirghinidin saq qélish üchün 100 minglap Uyghur we bashqilar qoshna ottura asiyagha qéchip bérip yashashqa mejbur bolghanidi. Ular ene shundaq rehimsizliki bilen Uyghur diyarini bésip aldi we musteqil yettisheher dölitini yoqatti.

Démek, xitay hökümiti Uyghur diyarini xitayning qoligha élip bergen bu tajawuzchigha özining minnetdarliqini bildürüp kéliwatqanliqi melum. Uyghur diyaridiki qayta yasalghan “Ili jangjün mehkimisi” binasi, qumul wilayetlik xelq baghchisi ichidiki 2150 kwadrat métér yerge sélinip 2021-yili ziyaretke échilghan heshemetlik “Zogong medeniyet baghchisi” qatarliqlar bu minnetdarliqlirining misalliridur. Bundaq minnetdarliq we xatirilesh pa'aliyetliri pütün xitay miqyasida 2017-yilidin kéyin téximu ewj alghanliqi melum.

2020-Yili xunenning yöyang dégen yérige “Zo zungtang medeniyet baghchisi” yasilip, baghche ichige yene 2000 kwadrat métir chongluqtiki “Zo zungtang xatire sariyi” we tur yasalghan. Baghche merkizige 11 métir égizliktiki zo zungtang heykili ornitilghan.

2022-Yili bu yerde zo zungtang toghulghanliqining 210 yilliqini tebriklep heshemetlik pa'aliyetler ötküzgenidi. “Xitay awazi tori” namliq torida bérilgen xewerge asaslan'ghanda, zo zungtangning ewladliri we 450 din artuq kespiy tetqiqatchi qatnashqan bu pa'aliyetlerning torda körülüsh qétim sani 2 milyard 200 milyon'gha yetken.

Xewer mezmunidin melumki, xitay hökümiti pütün xitay miqyasida xitaylarning milletchilik heriketlirini ochuq ashkara qollap, bashqa milletlerning medeniyet we étnik kimlik alahidiliklirige munasiwetlik pa'aliyetlirini qattiq qolluq bilen tosmaqta. Ularning jang chyen, ban chaw, zo zungtang we wang jénlarning heykilini köplep tikishi we türk milletlirining meshhur alimi mehmud qeshqiridek bir ilim igisining heykilini qomurup tashlishi ularning insan qélipidin chiqqan bir tereplime we shexsiyetchi xaraktérini éniq ipadileydu.

***

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]