Xuwér inistituti xitay ishliri programmisining bashliqi mettéw pottinjér bilen söhbet

Yéqinda “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” teripidin 9-nöwetlik “Xitay munbiri” muhakime yighini washin'gton shehiride uyushturulghan bolup, bu yighinda her sahedin kelgen siyasiy erbablar, alimlar we mutexessisler xitaygha alaqidar türlük mesililerni, bolupmu Uyghur irqiy qirghinchiliqi toghrisidiki mesililerni asasliq muhakime témisi qilghan. Biz bu munasiwet bilen aqsarayning sabiq mu'awin dölet xewpsizlik meslihetchisi, xuwér inistituti xitay ishliri programmisining bashliqi mettéw pottinjér bilen mexsus söhbet élip barduq.

Diqqitingiz muxbirimiz shehrizadning mettéw pottinjér bilen ötküzgen mexsus söhbitide bolsun.

Muxbir: ziyaritimizni qobul qilghiningizgha köp rehmet. Uyghur qirghinchiliqi heqqide toghra uchurgha érishishte qandaq qiyinchiliqlar bar we buni qandaq yéngimiz? siz tilgha élip ötkiningizdek, xitayda hemme nerse intayin qattiq cheklimige uchraydu, hetta 6 yaki 4 we yaki 89 dégen sanlarmu intayin sezgür reqemlerdin hésablinidu. Undaqta, toghra uchurgha érishishning yolliri qaysilar?

Mettéw potténjir: siz bügün doktor adriyan zénzdin xitayning barghanséri bir sirliq üsküne (qara quta)ge ayliniwatqanliqini anglidingiz. 20 Yil ilgiri men xitayda muxbir bolup ishligen waqtimni hazirqigha sélishtursam, u zamanlar uchur élish asan hem nispiy erkin waqitlar idi. Siz dölet ichini aylinip sayahet qilalayttingiz, kishiler bilen paranglishalayttingiz. Dölet we sana'etke da'ir uchurlar, soda-sana'et bashqurush arqiliq teminliniwatqan iqtisadiy melumatlar barghanséri köpeygen chaghlar idi. Hazir bundaq istatéstikilar aziyip kétiwatidu. Biz bundaq istatéstikilarni bek az körüwatimiz. Bezide sezgür sanlarning peyda bolushi qiziqarliq bir ish, mesilen, xitaydiki yashlarning ishsizliq nisbiti intayin yuqiri dégendek istatistikilar otturigha chiqqanda, xitaylar bu sanliq melumatlarni doklat qilishni derhal toxtatti. Hazir shuni körüwatimizki, xitayda qilmaqchi bolghan soda toghrisida toghra qarar chiqirish yaki meblegh salghuchilarni toghra uchur bilen teminlesh üchün qurulghan shirketler sistémiliq zerbige duch kelgen. U shirketler hujumgha uchrighan, hetta shirket rehberliri qolgha élin'ghan. Ular yene xata qilghanliqini iqrar qilishqa we melumatlirini tüzitishke mejburlan'ghan. Xitay kompartiyesining éytimi boyiche, bu ularning nöwette heqiqeten chekliniwatqanliqidin dérek béridu. Hetta ular tijaret qilishqa ruxset qilin'ghan teqdirdimu, dölet xewpsizlik apparatliri teripidin tekshürülidu.

Muxbir: Uyghur qirghinchiliqini ünümlük anglitishta, sizning bashqa shirket yaki teshkilatlar qollansa bolidu deydighan konkrét siyasiy tewsiyeliringiz barmu?

Mettéw potténjir: he'e, aldi bilen “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni tewsiye qilimen. Shirketler shuni bilishi kérekki, bu qanunda nahayiti küchlük belgilimiler bar. Bu belgilimilerge asasen, shinjangdin amérikagha chiqirilghan tawarlar éksport qilghuchi we import qilghuchi teripidin pakize mehsulat ikenliki ispatlanmisa, ular mejburiy emgek bilen chétishliqi bar dep qarilidu. Bu mehsulatlarning yaman teripini ispatlash, amérika hökümitining mes'uliyiti emes. Biz u yerdiki ishlarning yamanliqini bilimiz, shunga u yerde mejburi emgek bar dep perez qilinidu. Shirketler shuni bilishi kérekki, eger baydén hökümiti bu qanunni yézilghini we maddiliri boyiche emeliyette ijra qilishqa bashlisa, mejburiy emgekchilerge bilen uchrashqan mallarni import qilish ishi téximu xeterlik bolup qalidu. Mundaqche qilip éytqanda, bu hazir déngiz mehsulatlirini, shundaqla paxtinimu öz ichige alidu. Elwette, küntaxta qatarliqlarnimu öz ichige alidu.

Muxbir: Uyghur mesilisi bilen téximu keng da'iridiki amérika-xitay munasiwetlirining kelgüsi bir nechche yil ichidiki baghlinishining tereqqiyatigha qandaq qaraysiz? bilginingizdek, bu alte yil buyan dawamlishiwatqan bir irqiy qirghinchiliq.

Mettéw potténjir: men bu yerde ottura-sherqtiki intayin azabliq urushlardin kélip chiqqan dehshetlerge heqliq türde ghezepliniwatqan musulmanlar dunyasining ikki yüzlimichilikini tilgha almisam, toghra bolmaydu. Bu döletlerning musulmanlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan xitaydek dinsiz bir réjim bilen shérik bolushini elwette qobul qilghili bolmaydu. Bu biz ashu döletlerning rehberlerge eskertishimiz zörür bolghan ikki yüzlimichilikning ipadiliridur.

Muxbir: sizge köp rehmet!