Уйғур елидики вәқәләрниң маһийити кәң мулаһизә қилинмақта

Хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йүз бәргән вәқәләрни террорлуққа вә һәтта хәлқара террор тәшкилатлириға бағлиши хәлқарада вәқәләрниң маһийити һәққидики тәтқиқатларниң көпийишигә сәвәб болди. Һазир хәлқарадики муһим тәтқиқат органлири вә уларниң журналлирида уйғур елиниң вәзийити һәққидә нурғунлиған мулаһизиләр елан қилинмақта. Мулаһизиләрдин мәлум болушичә, хитай һөкүмитиниң уйғур елидики вәқәләрни террорлуққа, болупму бу нөвәтлик вәқәләрни сүрийәдә тәрбийилинип қайтип кәлгән муҗаһитларға бағлиши алаһидә диққәт тартқан болуп, мулаһизиләрдә хитай һөкүмитиниң бу сөзиниң қанчилик күчкә игә икәнлики талаш-тартиш қилинған.

Америкидики даңлиқ университетлардин йел университетиниң сиясәт журнили бу һәқтә елан қилған мулаһизисидә буниңға баһа берип: уйғур елидә йеқинда йүз бәргән вәқәләрниң террор тәшкилатлири тәрипидин елип берилғанлиқини испатлайдиған һечқандақ бир дәлил йоқ. Бу вәқәләр террор вәқәсидин бәк, хитай һөкүмитиниң уйғурларға башқа чиқиш йоли қоймайватқан бесим сиясити вә қаттиқ чәклимә сиясәтлириниң тәбиий нәтиҗисидәк көрүнмәктә, дегән.

Мәзкур мулаһизә мақалисигә “уйғур елидики вәқәләр террорниң мәһсули әмәс” дәп мавзу қоюлған болуп, униңда хитай һөкүмитиниң уйғурларниң динини, мәдәнийитини, тилини чәкләшкә урунуп кәлгәнликини, районға нәччә он йилдин буян хитай көчмән йөткәш арқилиқ райондики хитай нопусини уйғурлар билән тәң турғудәк дәриҗидә көпәйтивәткәнликини вә булар нәтиҗисидә 2009-йили үрүмчи вәқәсигә охшаш зор вәқәниң мәйданға кәлгәнликини баян қилған. Мақалидә үрүмчи вәқәсидин кейин мәйданға кәлгән вәқәләрни хитай һөкүмитиниң охшаш давам қилған бесим сиясәтлириниң нәтиҗиси, дәп көрсәткән. Бу мулаһизидә оксфорд университетиниң лектори риза хашмәт әпәндиниң сөзигә йәр берилгән. У уйғур елидики вәқәләрни икки хәлқ оттурисидики зиддийәтниң йилтизини иҗтимаий, иқтисадий арқа көрүнүшкә игә дәп қарайдиған болуп, у уйғурларниң иш базирида һәқсиз риқабәткә учриши, райондики яхши иш пурсәтлиридин, иқтисадий мәнпәәтләрдин нәп алалмай, пайдиниң көпини техи түнүгүн көчүп чиққан хитай көчмәнлириниң көрүшини райондики зиддийәтни өткүрләштүрүватқан әң муһим амил, дәп көрсәткән.

Сиясәт журнилида йәнә, хитай һөкүмитиниң үрүмчи вәқәсидин кейин район иқтисадини тәрәққий қилдуруш үчүн районға нурғун мәбләғ салғанлиқини, әмма бу мәбләғниң әксичә уйғурлар билән хитайлар арисидики иқтисадий пәрқни техиму чоңқурлаштурувәткәнликини, бу иқтисадий пиланларниң уйғурлардин бәк хитайларни бай қилғанлиқини тилға алған вә шундақла хитай һөкүмитиниң районда муқимлиқ сақлайдиған таянч күчи болған биңтуәнниму күчләндүрүватқанлиқини билдүргәндин кейин, хитай һөкүмитиниң һазир уйғур елидә йүргүзүватқан сиясити һәққидә төвәндикидәк хуласә чиқарған:
-Хитай һөкүмитиниң нөвәттики сиясити райондики етник сүркилишни техиму өткүрләштүрүветиду, халас. Кәлгүсидә уйғур елидә бундақ вәқәләрниң қайта мәйданға келиши еһтималға интайин йеқин. Йеқинда йүз бәргән вәқәләр пәқәт хитай һөкүмитиниң қаттиқ қоллуқ сияситиниң мәғлуп болғанлиқини көрситип бериду. Әгәр партийә, һөкүмәт рәһбәрлири уйғур елидә муқимлиқ яритишни чин көңлидин арзу қилидикән, у һалда улар етник тоқунушларни чәтәлләрдики террор гуруппиларға артишни тохтитип, униң орниға райондики адаләтсизликләргә көпрәк диққәт қилиши керәк.

Америкидики җәймис товн тәтқиқат фонди болса, уйғур елиниң вәзийити һәққидә елан қилған “уйғур елидики йеңи рәһбәрләр йеңичә сиясәтниң сигналиму?” мавзулуқ мулаһизисидә көпрәк хитай һөкүмитиниң бундин кейинки сиясити үстидә тохталған. Улар хитай сиясий бюро даимий һәйәт әзаси йү җеңшенниң уйғур елиниң хизмәтлиригә мәсул қилинғанлиқи, униң йеқинда мәхсус һәйәт билән уйғур елигә хизмәт тәкшүрүшкә барғанлиқи һәққидә тәпсилий тохталған вә йү җиңшиңниң илгирики хизмәт тарихи үстидә мәлумат бәргән. Уларниң ейтишичә, йү җиңшиң иқтисад вә алақини күчәйтишкә көпрәк әһмийәт бәргән бир рәһбәр икәнликини билдүргәндин кейин, униң уйғур елидиму охшаш иқтисадни җанландурушни тәшәббус қилғанлиқини билдүргән.

Әмма йү җеңшең башчилиқидики хизмәт гурупписи бу йил 29-июн үрүмчидә өткүзүлгән йиғинда қилған сөзидә “алди билән қол селиш, тәшәббускарлиқ уруши қилиш, террорчи-зораван күчләргә қәтий қарши туруш вә зәрбә бериш, хәлқниң һаяти вә мал-мүлкини қоғдаш, милләтләр иттипақлиқини қәтий қоғдаш” дәп көрсәткән иди. Җәймис товн тәтқиқат оргиниму мулаһизисидә чәтәлләрдики уйғур өктичиләрниң йү җиңшиңниң бу вәзипигә тәйинлиниши билән хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йүргүзүватқан сиясити өзгәрмәйду, дәп қарайдиғанлиқини нәқил кәлтүргәндин кейин, хитай һөкүмитиниң юқиридин төвәнгичә барлиқ әмәлдарлириниң уйғур елидә алди билән муқимлиқни тәкитлишиниң уйғур елидә чоңқур йилтиз тартқан бир адәткә айлинип кәткәнликини билдүргән.